Osmanlı Ayanlık Devri’nde Siverek’te Rakip İki Güç: Millizadeler ve Fettahzadeler (1743-1756)

Yıl 2022, , 383 - 407, 28.11.2022

Ercan Gümüş

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1133326

Cited By: 1

Öz

Siverek’te merkezden atanan sancakbeylerinin yanında hayli nüfuza sahip voyvodaların etkinliğini 18. yüzyıl kayıtlarından takip etmek mümkündür. Osmanlı arşivinde voyvoda ünvanı edinmiş Fettahzadeler ile ve timar mutasarrıfı ve iskanbaşı ünvanlı Milli Aşireti mensuplarının, ki bunların bir kısmı konar göçer hayat tarzına sahipken diğer bir kısmı ise şehirli sosyal tabanından idiler, kimselerin çatışmaları dikkate değerdir. Bu anlamda 18. yüzyılda Yeni-il’den Siverek’e gelerek merkez nezdinde itibar elde eden Fettahzadeler ile, onlardan çok önce burada güçlü bir aşiret tabanı edinmiş ve haliyle bu gücü de yereldeki siyasete taşımış Milli Aşireti mensuplarının çatışmalarını incelemek çalışmanın ana eksenini oluşturmaktadır. İncelenen dönemin belirgin özelliği, Osmanlı merkez ve taşra idaresinde yetkiyi ele almış hanelerin varlığıydı ve bu olguyu haneler çağı şeklinde tanımlamak mümkündür. Öyle ki merkezde yer alan Osmanlı hanesi bu haneler paradigmasının öznesi/prototipi idi. Bunu model alan taşradaki temsilci konumundaki her yapı benzer bir örgütlenmeye sahipti. Ayrıca, bu dönemde Osmanlı merkezinde birbiri ile çatışma halindeki saray kliklerinin sultan değişikliğiyle sonuçlanan karşılıklı darbeleri taşra idaresinde de haliyle bir kontrolsüzlüğe yol açmıştı. Merkezdeki bu gelgitli siyaset benzer şekilde taşraya da aksetmişti.
Taşrada voyvoda, mütesellim ve başkaca iltizam usulü idarecilikler alarak yönetime gelenlerin zamanla parçası oldukları çatışmaların merkeze yansıması sonucunda pozisyonlarını hızla kaybetmeleri de tespit edilmektedir. Bu sebeple, önceleri güçlü konumlarının sağladığı itibarla “devletlü” olarak anılan fakat sonraları yetkilerini kaybetmelerinden “eşkıya/cebabire/zorba” şeklinde anıştırılan idareciler ele alınacaktır.
Değinilmesi gereken bir diğer husus ise güney çöllerinden kuzey sahasına yönelmiş göçebe Urban aşiretlerine set çekmeyi amaç edinen iskan siyasetinin zamanla Milli Aşireti’ni devletin, özellikle de Rakka Eyaleti’ndeki düzenin, bekasını temin üzere konumlandırdığı “Rakka’nın Kilidi” metaforuna dönüştürmesidir. Göçebe Urban istilasının yarattığı yıkımı engellemek üzere başta Milli Ekradı olmak üzere çok sayıdaki Kürd ve Türkmen aşairin Lazkiye’den Zaho’ya çekilebilecek bir hat üzerinde yerleştirilmeleri imparatorluğun güney sınırında inşa etmeye çalıştığı bir sınır siyasetinin test edilme ya da inşa dönemine denk gelmişti. Bu dış etkenler Milli Aşireti’nin kadimden meskun olduğu Mardin, Ruha, Diyarbekir, Siverek ve havalisinde gözle görülür bazı imtiyazları ele geçirmesine sebep olurken diğer yandan tarihi vesikalardaki görünümünü de arttırmıştı.
Siverek ve çevresinde, Milli Aşireti mesuplarıyla Fettahzadelerin tarihsel süreçte özellikle voyvoda, iskanbaşı ve mir-i aşiret ünvanlarına sahip devletlü kimlikleriyle çekişmesi rahatlıkla takip edilebilmektedir. Ancak bu çatışmaların sonucunda 18. yüzyılın ikinci yarısında kazananın Milli Aşireti liderleri olduğunu ve Fettahzade Mehmed ve hanesinin Siverek’ten sürülerek Diyarbekir’de ikametlerinin zorunlu tutulduğunu ve tekrar Siverek’e girişlerinin yasaklandığını belirtmek gerekir. Yüzyılın ortalarında üç farklı dönemde sürekli çatışma halinde olan bu hanelerden Milli Keleş Abdi oğullarının özellikle Rakka valisi eski Sadrazam Seyyid Abdullah Paşa’nın desteğiyle Siverek’teki rakiblerine yönelik tasfiye sürecini tamamladığı ve aşiretin genel idaresini de içerecek şekilde Diyarbekir ve Rakka eyaletinde gücü ele geçirdiği belirtilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Siverek, Diyarbekir, Rakka, Milli Aşireti, Fettahzadeler

Kaynakça

• Açar, Cafer, İmparatorluk ve Emirlik: Erdelan Emirliği-Osmanlı ve İran İmparatorlukları Arasında Bir Kürt Emirliği, Mardin Artuklu Üniversitesi LEE, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Mardin, 2022, s. 262.
• Agoston, Gabor,“Savaş”, DİA, C. 36, TDVY, İstanbul, 2009, ss. 196-200.
• Akman, Ekrem, Siverek Şehir, Mekan ve İnsan, Çizgi Yayınları, İstanbul, 2021.
• Apaydın, H. Yunus, “Fesad”, DİA, C. 12, TDVY, İstanbul, 1995, s. 417-421.
• Beyter, Önder - Ekinci, Rezan, “Kürd Emirlerinin Muktedir Olduğu Zamanda Yaptığı Hizmetler”, Kürt Tarihi Dergisi, Sayı:2/1, Ağustos-Eylül 2012, İBV, İstanbul, ss. 20-27.
• Bilgin, Feridun, “Aziz Efendi’nin Risalesinde Kürt Emirleri (IV. Murad Dönemi, 1623-1640)”, Mukaddime, 2019. 10(1), 1-19. Çakır, Baki, “Kese”, DİA, C. EK-2, Ankara, 2019, s. 42-43.
• Çelik, İbrahim, “Taaddî”, DİA, C. 39, TDVY, İstanbul, 2010, s. 283-284.
• Ekinci A.- Polat, M., “XVIII. Yüzyılda Şark Valilerinin İktidar Oyunları ve Bir Feodalin Güç Devşirmesi: Millilü Timur Paşa”, Journal of Ottoman Civilization Studies, 14(2022), 95-118, s. 98.
• Ekinci, M. Rezan, 19. Ve 20. Yüzyıllarda Milli/Milan Aşireti”, Aktör, Müttefik, Şakî Kürt Aşiretleri, (der:Tuncay Şur-Yalçın Çakmak), İletişim Yayınları, İstanbul, 2022.
• Ekinci, M. Rezan, “Mîr-i Aşiretten Eşkıyalığa: Aşiret Hanedan Üyelerinin Makbulden Madunlaşma Sürecine Bakış 1800-1855”, Nubihar Akademi, 2021, 4 (16), 143-168.
• Ekinci, M. R., “Beylikten Sancağa Osmanlı İdari Teşkilatında Atak (XVI. Yy. – XIX. Yy.)”, Osmanlı Devleti’nde Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar, TVYY, İstanbul 2022, ss. 143-186.
• Faroqhi, Suraiya, Geç Osmanlı İmparatorluğu, (çev.: Fethi Aytuna), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2011. Findley, Carter V., “Siyasi Kültür ve Büyük Haneler”, Türkiye Tarihi 1603-1839, Geç Osmanlı İmparatorluğu, ed.: Suraiya Faroqhi, çev.: Fethi Aytuna, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2011, ss. 89-107.
• Gümüş, Ercan, “Ahkâm Defterlerine Göre 18. Yüzyıl Ortalarında Urfa/Ruha’da Yükselen Yerel Güçler ve Bunların Devlet ve Çevreleriyle İlişkileri”, Tarih Okulu Dergisi, Ekim 2018, sayı:XXXVI, ss. 104-129, s. 111.
• Gümüş, Ercan, “Mihrani Ekrad Sancağı: Kadim Bir Aşiret Yurtluk Ocaklığı”, Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi, 2021/6(1), 1-27
• İnalcık, Halil, (2014), Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• İlhan, Mehdi, Amid (Diyarbakır), TTK, Ankara, 2000.
• Kanûn-name-i Sultân Li ‘Aziz Efendi, edited by Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, Sources of Oriantal Languages and Literatures 9, Printed ad Harward University, 1985.
• Mela Mehmûdê Bayezidî, Adat û Rusûmatnameê Ekradiye, Lêkolin: Jan Dost, Weşanên Nûbihar, İstanbul, 2012.
• Müstevfi, Muhammed Muhsin, Zübdetü’t-Tevarih, Be Kuşeş-i Behruz Govderzi, Mecmua-yı İntişarat-ı Edebi ve Tarihi-yi
• Movkufat-ı Doktor Mahmud Afşar-ı Yezdi, Tahran 1375/1996.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı, Eren Yayınları, İstanbul, 1987.
• Palmer, Alan, Osmanlı İmparatorluğu Son Üç Yüz Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, (çev: Belkıs Çorakçı Dişbudak), Sabah Kitapları, İstanbul, 1993.
• Şur, Tuncay-Çakmak, Yalçın, Aktör, Müttefik, Şakî Kürt Aşiretleri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2022.