Zazakî De Derb Û Taybetmendîyê Derbî

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 2, 446 - 467, 24.11.2020

Ahmet Kırkan

https://doi.org/10.19059/mukaddime.752624

Öz

Yewineyê ziwanî mîyanê şuxulnayîşê ziwanî de cayêko muhîm de yê. Yewineyê ziwanî di astan ra pê yenê. Nê astan ra yewe, asta segmental a. Asta segmentale de ziwan parçeyan ser ra yeno tedqîq kerdene. Na aste de ziwan parçeyanê sey vokal, konsonant, morfem, allofon û allomorfî ser ra yeno analîz kerdene. Elementê asta segmentale zafane taybetmendîyanê fîzyolojîkan îfade kenê labelê manayî saz nêkenê. Nê taybetmendîyê fîzyolojîkî zî însanan de heman şekl a yenê meydan. Asta suprasegmentale goreyê asta segmentale wayîrê hîna zêde elemanan a. Na aste de mîyanê ziwanî de taybetmendîyê sey derb, ton, melodî, rîtîm, lezîye, ding, tini û hece yenê analîz kerdene. Asta suprasegmentale manayî saz kena. No sewîye de parçeyî yenê têhet û manayan îfade kenê. Goreyê parçeyan dabeşkerdişê qalîkerdoxî çekuyan de manayê neweyî yenê meydan. Asta segmentale şertanê optîmuman de herkesî bi heman şekl a yena meydan (kêm yan zêde) labelê elemanê asta suprasegmentale herkesî de eynî şekl a nêyenê meydan. Elemanê nê sewîyeyî goreyê vatox û taybetmedîya vatoxî, goşdaroxî û taybetîya goşdaroxî, ortam ûsn taybetmendîyan vurîyênê. Her xususîyet, rengê ziwanî tayîn keno. Na xebate de yewineyê asta suprasegmentalî ra derb (vurgu) ameyo îzah kerdene. Derb ziwanê qalîkerdişî de zaf muhîm o. Çunke cumle de mana goreyê derbî yena tayîn kerdene. Na xebate de amancê ma zazakî de derb, taybetmendîyanê derbî bi nimûneyan reyde îzahkerdiş o. Ziwanê nuştekî de nuştox bi xalbendîyan ûsn taybetmedîyan a, eşkeno meramê xo îfade bikero. Labelê ziwanê vatişî de vatox-qalîkerdox ganî derbî (elemananê bînan zî heman şekil de) baş eyar bikero, ke peyama vatoxî hete goşdaroxî ra bêkêmanîye bêro fehm kerdene. Na xebate de sînorê ma, bi ziwanî standardî reyde sînorkerde yo. Çunke fekanê mintiqayan de derb, cîya şeklan a şêno bibo. Qaso ke zanayêno heta nika derheqê “Zazakî de derbkerdişê çekuyan” ser o xebatêka musteqîle nêameya kerdene. Na xebate de berhemanê ziwananê bînan ra îstîfade bîyo û nê melumatî seba zazakî întîbaqê kerdene. Heman dem de seba nimûneyan zi kitabê zazakî ameyê kar ardene. Kitaban de seba taye îzahatan nimûneyî estê labelê seba taye îzahatan zî kes nêeşkeno nimûneyan peyda bikero. Na xebate de, seba ke nê mijarî de bêrê şuxulnayîş taye mefhumî ameyê pêşnîyaz kerdene. Çunke no warêko bakîr o, çekuyê ke ameyê pêşnîyazkerdiş zî goreyê krîteranê ziwannasîye teklif bîyê.

Anahtar Kelimeler

Zazakî, Ziwannasîye, Fonolojî, Asta Suprasegmentale

Zazakî De Derb Û Taybetmendîyê Derbî

Öz

Dil birimlerinin dilin kullanım alanı içerisinde önemi büyüktür. Dil birimleri iki düzeyden meydana gelir. Bunlardan birincisi segmental düzeydir. Segmental düzeyde (parçasal düzey) dil, parçalara ayrılarak analiz edilir. Bu düzeyde dil; vokal, konsonant, allofon, allomorf, morfem gibi parçalar üzerinde tetkik edilir. Segmental düzeyin elemanları çoğunlukla fizyolojik özellikleri ifade ederler ama anlam oluşturucu değildirler. Bu fizyolojik özellikler de insanlarda aynı şekillerde meydana gelirler. Suprasegmental düzeyde (parçalar üstü) ise segmental düzeye göre daha çok eleman vardır. Bu düzeyde dilde var olan vurgu, ton, tını, ritim, melodi, hız ve hece gibi özellikler analiz edilir. Bu düzeyde sözcüklerin anlamları ortaya çıkar. Dilde var olan parçalar yan yana gelerek yeni anlamlar meydana getirir. Bu anlamlar konuşmacının dili parçalara göre ayırmasına göre de değişir. Segmental düzey optimum şartlarda, herkeste (eksik veya fazla) aynı şekilde meydana gelir. Ama suprasegmental düzey herkeste aynı şekilde meydana gelmez. Bu düzeyin elemanları konuşmacı ve konuşmacının özeliklerine, dinleyicinin özellikleri, ortam vb. özelliklere göre değişirler. Her özellik dilin rengini meydana getirir. Bu çalışmada suprasegmental düzeyin dil birimlerinden vurgu izah edilmiştir. Vurgu, konuşma dilinde çok önemlidir, çünkü cümlenin manası vurguya göre şekillenir. Bu çalışmada amacımız, Zazacada vurgu ve vurgunun özelliklerini örneklerle izah etmektir. Yazılı dilde yazar, noktalama işaretleri gibi özelliklerle meramını anlatabilir. Ama konuşma dilinde konuşmacı vurguyu iyi ayarlaması gerekir ki konuşmacını mesajı eksiksiz bir şekilde dinleyiciye ulaşsın. Bu çalışma yazılı dille sınırlıdır. Yazılı dilden kastımız, Zazaca standart dildir. Çünkü konuşma dilinde vurgu bölgeler göre değişebilir. Bilindiği kadarıyla “Zazaca Sözcüklerde Vurgu” üzerine müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada diğer dillerde yapılmış olan çalışmalardan istifade edilmiş ve bu bilgiler Zazacaya uyarlanmıştır. Aynı şekilde örnekler içinse Zazaca yazılmış olan eserlerden faydalanılmıştır. Kitaplarda bazı izahatlar için örnek vardır ama bazı izahatlar için örnek bulmak mümkün değildir. Bu çalışmada, bu konuda kullanılmak üzere bazı kavramlar önerilmiştir. Çünkü bu alan çok bakirdir ve önerilen kavramlarda dilbilim ölçütlerine göre türetilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zazaca, Dilbilim, Fonoloji, Suprasegmental Düzey

Kaynakça

• Adabeyi, F. (2005). Estanekanê Sêwregi Ra, İstanbul: Vate. Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu. Baran, B. (2012). Rêzimana Kurmancî, Diyarbakır: Belkî. Beytaş, A. (2012). Şaîsmayîl Estanikanê Gimgimî Ra, İstanbul: Vate. Bussman, H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Linguistics, New York: Routledge. Canşad, M. (2013). Hesê Mişî, Dîyarbekir: Roşna. Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford: Blackwell. Çağlayan, H. (2015). Pêt Ve Pelge Ra, İstanbul: Fam. Çem, M. (2003). Türkçe Açıklamalı Kırmancca (Zazaca) Gramer, İstanbul: Deng. Çem, M. (2007). Gula Çemê Pêrre, İstanbul: Vate. Çîçek, A. A. (2012). Sayê Marû Estanikanê Xinis û Tekmanî ra, İstanbul: Vate. Çiya, S. (2001). Her Çi Beno Sanıke, İstanbul: Tiji Demirci, K. (2014). Türkoloji İçin Dilbilim, Konular Kavramlar Teoriler. Ankara: Anı. Dêrsim, H. D. (2014). Deyndar, İstanbul: Vate. Eker, S. (2015). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker. Ersoz, O. F. (2013). Kekû, Dîyarbekir: Roşna. Espar, J. Î. (2004). Beyi Se Bena?, İstanbul: Vate. Espar, J. Î. (2008). Dilopê Zerrî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2009). Ferhengê Kirmanckî -Tirkî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2013). Ferheng/Sözlük Türkçe-Kırmancca/Kirmanckî-Tirkî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2019). Sözlük Türkçe-Kırmancca (Zazaca), Ferhengê Tirkî-Kirmanckî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî. (2005).Rastnuştişê Kırmanckî (Zazakî), İstanbul: Vate. Gunduz, D. (2010). Soro, İstanbul: Vate. Guntaş Aldatmaz, N. (2013). Sanikanê Mamekîye Ra, Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi. Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin. Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Karaağaç, G. (2018). Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit. Karasu, D. (2012). Dınya d’ yo Darê Ma Rêncber Ezîz, İstanbul: Vate. Kaya, A. (2018). Estanikê Bongilanî, İstanbul: Vate. Kerimoğlu, C. (2016). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi. Kırkan, A. (2019). Zazacanın Fonetik Açıdan İncelenmesi; Kuzey, Güney ve Merkez Zazacasının Karşılaştırılması, Basılmamış Doktora Tezi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kirkan, A. (2018). Bîyîşa Pêxemberî ya Osman Esad Efendî û Despêkê Edebîyatê Klasîk Yê Kirmanckî, İstanbul: Vate. Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu. Kurij, S. (2014). Arwûn û Lûy Sonikî Çoligî, İstanbul: Nûbihar. Lezgîn, R. (2005). Dêsan de Sûretê Ma Nimite, İstanbul: Vate. Lezgîn, R. (2017). Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Kirmanckî), Dîyarbekir: Weşanxaneyê Roşna. Licokic, M. (2007). Sanikan û Deyîranê Licê Ra, İstanbul: Vate. Malmîsanij (2000). Folklorê Ma Ra Çend Nimûney, İstanbul: Berdan Matbaacılık. Malmîsanij, M. (2012). Ji Bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Tirkî. İstanbul: Rûpel. Saint Exupéry, A. (2017). Şazadeo Qıckek, Çarnayış: Mesut Asmên Keskin, İstanbul: Dersim. Tan, S. (2011). Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî, İstanbul: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê. Vardar, B. (Ed.). (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.