The Struggle of the General Directorate of Monopolies against Informal Economy: The Case of the Directorate of Urfa İnhisarlar Tobacco Workshop (1925-1950)

Yıl 2022, Cilt: 13 Sayı: 1, 69 - 100, 18.05.2022

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.19059/mukaddime.970291

Cited By: 5

Öz

With the abolition of the Reji Administration in 1925, a new era began in the field of tobacco in the Republic of Turkey. With the proclamation of the Republic in 1923, nationalization policies gained momentum. One of the areas where the nationalization policy was applied was the tobacco economy. Urfa was one of the provinces where the nationalization policy was implemented in the tobacco economy. Tobacco, which was under the control of the Reji Administration between 1883 and 1925, came under the control of the Urfa İnhisarlar Tobacco Workshop Directorate between 1925 and 1950, which was affiliated to the İnhisarlar General Directorate, which can be described as a state monopoly. In this context, in this study, the establishment process of the directorate, its historical development, informal economy activities in the tobacco and cigarette sector will be discussed. In addition, the fight against smuggling of the Urfa Monopoly Tobacco Workshop, which served in the first years of the Republic, and its reflections on the economy will be evaluated in the light of statistical data. While examining the subject, it has been tried to evaluate its contribution to the treasury by considering the developments in smuggling activities in tobacco, which has passed from the Reji Administration to the state monopoly. In the study, Prime Ministry Republican Archive, Prime Ministry Ottoman Archive, Turkish Grand National Assembly Minutes, Official Gazette of the Republic of Turkey, local media organs, written books, theses and articles were used.

Anahtar Kelimeler

İnhisarlar İdaresi Umumi Müdürlüğü

İnhisarlar İdaresi Umumi Müdürlüğü’nün Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadelesi: Urfa İnhisarlar Tütün Atölyesi Müdürlüğü Örneği (1925-1950)

Öz

1925 yılında Reji İdaresi’nin lağvedilmesiyle birlikte Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde tütün alanında yeni bir dönem başlamıştır. 1923 yılında Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle birlikte millileştirme politikaları hız kazanmıştır. Millileştirme politikasının uygulandığı alanlardan biri de tütün ekonomisi olmuştur. Tütün ekonomisinde millileştirme politikasının uygulandığı illerden biri de Urfa olmuştur. 1883 ile 1925 yılları arasında Reji İdaresi’nin denetiminde olan tütün 1925 ile 1950 yılları arasında devlet tekeli olarak nitelendirilebilecek İnhisarlar Umumi Müdürlüğüne bağlı olan Urfa İnhisarlar Tütün Atölyesi Müdürlüğünün denetimine girmiştir. Bu bağlamda bu çalışmada müdürlüğün kuruluş süreci, tarihsel gelişimi, tütün ve sigara sektöründe meydana gelen kayıt dışı ekonomi faaliyetleri ele alınacaktır. Ayrıca Cumhuriyet’in ilk yıllarında hizmet veren Urfa İnhisarlar İdaresi Tütün Atölyesi’nin kaçakçılıkla mücadelesi ve ekonomiye olan yansımaları istatistiki veriler ışığında değerlendirilecektir. Konu incelenirken, Reji İdaresi’nden devlet inhisarına geçen tütünde kaçakçılık faaliyetlerindeki gelişmeler göz önünde bulundurularak hazineye olan katkısı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada kaynak olarak Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri, Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazetesi, yerel basın yayın organları, yazılı kitap, tez ve makaleler kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İnhisarlar İdaresi Umumi Müdürlüğü,, Urfa İnhisarlar İdaresi,, Tütün,, Kayıt Dışı Ekonomi,, Kaçakçılık,

Kaynakça

• KAYNAKÇA................................................................
• Arşiv Kaynakları................................................................
• BCA. Fon Kodu: 030. 18. 1. 1. Dosya No: 12, Kutu No: 67, Sıra No: 11.................................................................
• BCA. Fon Kodu: 030. 18. 1. 1. Dosya No: 16, Kutu No: 75, Sıra No: 11.................................................................
• BCA. Fon Kodu: 030. 18. 1. 2. Dosya No: 27, Kutu No: 30, Sıra No: 14.................................................................
• BCA. Fon Kodu: 030. 10. 0. 0. Dosya No: 180, Kutu No: 224, Sıra No: 6.................................................................
• BCA, Fon Kodu: 030.0.018, 1, Dosya No: 107, Kutu No: 103, Sıra No: 4.................................................................
• BOA. A.) DVN. MKL. Dosya No: 18, Gömlek No: 9.................................................................
• BOA. A.) MKT. MHM. Dosya No: 490, Gömlek No: 22.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4219, Gömlek No: 316355.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4290, Gömlek No: 321729.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4219, Gömlek No: 316355.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4016, Gömlek No: 301197.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4199, Gömlek No: 314863.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4203, Gömlek No: 315158.................................................................
• BOA. DH. İD. Dosya No: 95, Gömlek No: 69.................................................................
• BOA. DH. İD. Dosya No: 95, Gömlek No: 60.................................................................
• BOA. HR. İD. Dosya No: 290, Gömlek No: 50.................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 43, Gömlek No: 1755.................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 44, Gömlek No: 1836.................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 48, Gömlek No: 2048.................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 44, Gömlek No: 1815.................................................................
• BOA. MV. Dosya No:165, Gömlek No: 11.................................................................
• BOA. MV. Dosya No: 9, Gömlek No: 54.................................................................
• BOA. Y. A. RES. Dosya No: 4, Gömlek No: 70.................................................................
• BOA. İ. DH. Dosya No: 1295, Gömlek No: 102149.................................................................
• BOA. Y. PRK. ML. Dosya No: 7, Gömlek No: 36.................................................................
• BOA. Y. PRK. ML. Dosya No: 8, Gömlek No: 71.................................................................
• BOA. Y. A. RES. Dosya No: 19, Gömlek No: 56.................................................................
• BOA. Y. A. HUS. Dosya No: 175, Gömlek No: 62.................................................................
• BOA. HR. İD. Dosya No: 2104, Gömlek No: 6.................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4138, Gömlek No: 310288.................................................................
• BOA. HR. İD. Dosya No: 2104, Gömlek No: 56.................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 185, Gömlek No: 10.................................................................
• BOA. MV. Dosya No: 235, Gömlek No: 75.................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 169, Gömlek No: 22.................................................................
• BOA. MV. Dosya No: 179, Gömlek No: 32.................................................................
• BOA. Y. A. RES. Dosya No: 4, Gömlek No: 70.................................................................
• BOA. Y. PRK. ML. Dosya No: 14, Gömlek No: 103.................................................................
• TBMM Zabıt Cerideleri................................................................................................................................
• TBMM, Zabıt Ceridesi, D. 1, C. 26, s. 316.................................................................
• TBMM, Zabıt Ceridesi, D. 1, C. 17, S. 7.................................................................
• TBMM, Zabıt Ceridesi, D. 3, C. 3, s. 165-166.................................................................
• TBMM. Zabıt Ceridesi, D. 3, C. 20, S. 1531.................................................................
• TBMM. Zabıt Ceridesi, D. 5, C. 26 s. 76-92................................................................
• TBMM, Zabıt Ceridesi, D. 4, C. 11, s. 35.................................................................
• Kitaplar................................................................................................................................
• Balkan, İ. (2011), Yine Kolcular Döndü Mü? Son Tütüncü Öldü Mü? İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Bluhm, D. (2019), Kolomb’dan Davidoff’a Tütün. (Çev. Yılmazer, Zehra Aksu), İstanbul: Kolektif Yayıncılık.
• Develioğu, F. (2007), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitapevi.
• Doğruel, S. Doğruel, F. (2010), Osmanlı’dan Günümüze Tekel. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Ekinci, M. F. (2008), Türkiye’nin Mali İntiharı – Kapitülasyonlar ve 1838 Balta Liman Ticaret Sözleşmelerinden Sevres Antlaşması’na. Ankara: Platin Yayınları.
• En-Nablusi, Abdülgani, (2021), Tütün Risalesi, (Çev. Muhammet Emin Efe, Ahmet Şenharputlu), 1. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Halep Vilayet Salnamesi, Hicri: 1305.................................................................
• İstihbarat Bülteni, İnhisarlar İdaresi, (1941), C. 8, S. 110................................................................
• Kâtip Ç. (2008), Mizanü’l-Hakk Fi İhtiyari’L-Ehakk, (Çev. GÖKYAY, Orhan Şaik, ULUDAĞ, Süleyman), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kazgan, H. (1984), “Osmanlı İmparatorluğunda Tütün Tekeli”, Ekonomi Ansiklopedisi, Cilt 3, Paymaş Yayınları, İstanbul: 1984.
• Kuş, S. (2014), Tütün Kontrolü ve Ticaret İhtilafı, Ankara: Yeşilay Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. Cahit, Güler, S. E. (2010), Tarih ve Turizm Şehri Şanlıurfa. Şanlıurfa: ŞURKAV Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. Kürkçüoğlu, S. S. (2017), Şanlıurfa Kültür ve Turizm Varlıkları. Şanlıurfa: Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat ve Araştırma Vakfı Yayınları.
• Noviçev, A. D. (1979), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleşmesi, (Çev. Dinçer, Nabi), Ankara: Onur Yayınları.
• Öcal, M. H. Güler, S. E. ve Mızrak, R. (2001), Şanlıurfa Kültür Sözlüğü, Şanlıurfa: ŞURKAV Yayınları.
• Ökçün, G. (1981), Türkiye İktisat Kongresi, 1923 İzmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi Yayınları.
• Pamuk, Şevket, (2018), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Üner, M. E. (2019). “Halep Salnamelerinde Suruç Kazası” (Editör Abdullah EKİNCİ) Harran ve Çevresi Tarihi, 361-376.
• Sanal, A., Egeseli, Hakkı., Şimşek, E. (1964), Gümrük ve Tekel Kaçakçılığı Mevzuatı ve Tatbikatı, Ankara: Yargıçoğlu Matbaası.
• Sevimay, Hayri R., (1995), Cumhuriyete Girerken Ekonomi – Osmanlı Son Dönem Ekonomisi, İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları.
• TBMM Albümü 1920-1950, (2010), C. 1, TBMM Yayınları.
• Türkiye’de Tütüncülük, (1986), Tekel Tütün, Ankara: Tütün Mamulleri Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü.
• Uzun, Ö. (2010), Tütün ve Sigaranın İktisadı, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım Basımevi.
• Yılgür, E. (2015), Roman Tütün İşçileri, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Yılmaz, F. (2007), “Tütün Üzerine Düşünceler: Batıda ve Bizde”, Tütün Kitabı, (Ed. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Zeki, S. Türkiye’de Tütün – Ziraat, Sanaat ve Ticareti, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul: 1928.
• Makaleler................................................................................................................................
• Alev, G. Çakmak, F. (2019), “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye’nin Güney Sınırında Gerçekleştirilen Kaçakçılık Faaliyetleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (21)3: 683-714.
• Aslan, D. (2005), “Dünyada ve Türkiye’de Tütün Kontrolünde Yeni Bir Dönem Başladı: Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi”, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 14(1): 19-21.
• Atsız Sezik, H. Can, H. Aras Kılınç, E. (2016), “Tütün ve Tütün Ürünleriyle Mücadele”, Klinik Tıp Hekimliği Dergisi, 8(6): 42-47.
• Benek, S. Baydemir, R. (2019), “Urfalıların Meşhur Baharatı: İsot”, Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, (11)35: 42-48.
• Borlat, B. (2019), “Cumhuriyet Dönemi Tütün ve Sigara Kaçakçılığı Bağlamında Suriye Sınır Güvenliğine Bakış (1923-1940)”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (4)2: 357-376.
• Demir, K. (2019), “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22( 41): 419-445.
• Demirbilek, S. (2012), “Tek Parti Döneminde İnhisarlar (1923-1046)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII(24): 203-232.
• Eroğlu, O. (2010), “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kamu Maliyesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (12)0: 57-89.
• Gölçek, Ş. G. Gölçek, A. G. (2019), “Erken Cumhuriyet Dönemi Tekel Uygulamaları: 1920-1950 Döneminde Tuz, İspirto ve İspirtolu İçkiler İle Kibrit”, CTAD, ( 15)30: 253-288.
• Gök, Selahaddin, Kılınççeker, Özlem, “Cumhuriyet Halk Partisi İntihap Mahali Raporlarına Göre Urfa’da Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Hayat (1944-1948)”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (8)2: 625-637.
• Güler, S. E. (2011), “Süryani Mar Petrus ve Mar Paulus Kilisesi Osmanlıca Mezar Kitabeleri”, Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, ( 4)11: 57-60.
• Güzel, A. (2016), “Tütün Bitkisi ve Farmakolojik Özellikleri; Gerçekten Şeytan Otu Mu?”, Güncel Göğüs Hastalıkları Serisi, (4)1: 22-26.
• Güzel, Abdülkadir. (2012), “1927 Tarihli Urfa Salnamesinin Tarihi Coğrafya Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (11)1: 231-262.
• İnanan, F. Şahin, D. (2017), “Arkeopark – Osmanlı Lüleleri Osmanlı’da Tütün Keyfi”, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, ( 18)31: 33-54.
• Kalaycı, M. Öztürk, E. (2017), “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bit Metin: Ebu Sehl Nu’man Efendi ve Tahlilu’d-Duhan Adlı Risalesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (58)1: 1-45.
• Karaçor, Z. Kaya, P. H. Aydın, M. (2019), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Özelleştirme Faaliyetlerine Örnek Olarak Reji Tütün İdaresi,” Niğde Ömerhalis Demir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (1)3: 18-28.
• Karagöz, F. G. (2020), “17. Yüzyılda Mühimme Defterleri ve Ayntab/Antep Şer’iye Sicilleri Örneklerinde Kahvehanelerin Kapatılması ve Tütün Yasaklarının Uygulanması”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, (10)2: 494-554.
• Keskinkılıç, E. (2013), “İki Türk Hanedanlığında Özelleştirmenin Serüveni: Osmanlı Devleti’nde ve Kaçarlar’da Tütün İmtiyazı ve Tepkiler”, Turkish Studies Dergisi, (8)11: 175-192.
• Köse, R. (2020), “Cumhuriyet Döneminde Doğu Sınırlarında Kaçakçılıkla Mücadele (1923-1950)”, Journal of History School Dergisi, 46: 1556-1588.
• Metinsoy, M. (2020), “Sosyal Kaçakçılık: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Tekellere Direniş”, Siyasal: Journal Of Political Sciences Dergisi, (29)2: 247-269.
• Ögüt, T. (2011), “Milli Sınırların Oluşumu Sürecinde Güneydoğu Anadolu’da Kaçakçılık Ekonomisi”, Marmara Üniversitesi İ. İ. B. F. Dergisi, (XXXI)II: 91-122.
• Saylan, Şenol, (2020), “17. Yüzyıl Osmanlısında Bir Tütün Müdafaası: Ahmed Devletî’nin Risâletü’l-İnsâfiyye fî Bahsi’d-Duhâniyye Adlı Risâlesi”, AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (8)1: 27-57.
• Seydioğulları, M. (2010), “Dünyada ve Türkiye’de Tütünün Tarihçesi, Üretimi, Ticareti ve Temel Politikaları”, Tütün ve Tütün Kontrolü, 10: 2-20.
• Şen, Mesut, (2007), “Tütünle İlgili Kelimeler Üzerine”, Tütün Kitabı, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), Kitapevi Yayınları, İstanbul: 203-220.
• Şükrü, R. (1936), “Türkiye Tütün İnhisar İdaresinin Devlet Maliyesi ve Ulusal Ekonomi Bakımından Ehemmiyeti ve Yabancı Tütün İnhisarları İle Mukayesesi”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, II: 75-97.
• Taş, Hülya, (2007), “Bursa’da Tütün Ekimi, Hasadı ve Tütünle İlgili İnanç ve Gelenekler”, Tütün Kitabı, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), Kitapevi Yayınları, İstanbul: 557-566.
• Tanık, İ. H. (2019), 1950’lı Yılarda Urfa’da Basın”, Sosyal Bilimler Dergisi, 6(43): 516-524.
• Yaman Öztürk, M. Ertürk Keskin, N. (2013), “Tütün Sektöründe Yabancı Yatırım: Reji Deneyimi Işığında Bugünü Anlamak”, Çalışma ve Toplum Dergisi, 2: 92-118.
• Yıldırım, Y. (2016), “Urfa’nın 1934-1951 Arası Sosyo-Kültür Yaşamında Mihenk Taşı Bir Kurum: Urfa Halkevi”, Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, ( 9)26: 14-19.
• Yurtoğlu, N. (2018), “Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün Tekeli ve Sigara Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi (1923-1950)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, (5)17: 81-116.
• Tezler................................................................................................................................
• Ceylan, İ. C. (1995), Türkiye’de Tütün Politikasının Tarihsel Gelişimi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Çakır, D. (2019), Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Karadeniz’de Tuz Kaçakçılığı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Gökdemir, O. (1994), Aydın Vilayeti’nde Tütün Rejisi, Basılmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir.
• Göktaş, L. S. (2016), Şanlıurfa ve Konya İllerinin İnanç Turizmi Potansiyelleri ve Halkın İnanç Turizmine Bakışı Açısından İki İlin Karşılaştırılması, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Gürdamar, E. (2019), Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tütün Politikaları, Basılmamış Doktora Tezi Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Keskinkılıç, E. (1997), Osmanlı Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu, Gelişimi, Çalışması, Safhaları ve Osmanlı Devletine Etkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tanık, İ. H. (1019), Demokrat Parti Döneminde Urfa (1950-1960), Basılmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Gazete Haberleri................................................................................................................................
• Akgün Gazetesi.................................................................................................................................
• Resmi Gazete. ................................................................................................................................
• Urfa Postası Gazetesi.................................................................................................................................
• Ulusal Gazetesi.................................................................................................................................
• Yeni Işık Gazetesi.................................................................................................................................
• Yenilik Gazetesi.................................................................................................................................
• Wep Kaynaklar................................................................................................................................
• Salt Araştırma-Fotoğraf Arşivi, Osmanlı Bankası Arşivleri.
• https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/102559.
• https://www.facebook.com/MehmetSadikAlican/posts/4053174894757685, Erişim Tarihi: 28.05.2021.