Analîzeke Edebî li ser Muşa‘ereya Aşiq û Maşûq a Rûhî

Yıl 2023, Özel Sayı - Klasikten Moderne Aşk Mefhumu, 195 - 227, 19.03.2023

Yakup Aykaç

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1242922

Cited By: 2

Öz

Mijara işqê ji demên berê ve di jiyana mirovan de cihê xwe girtiye. Ji ber vê yekê derbarê işqê de gelek berhem hatine nivîsîn ku ji aliyê felsefî, ilmî û tesewifî ve li ser wê hûr bûye. Herweha hizr û ramanên felsefî, edebî û tesewifî ên derbarê işqê de hatine gotin bi awayekî rengê xwe daye helbestên klasîk jî. Çi bi işqa mecazî çi jî bi işqa heqîqî, di bin çerxa işqê de bi cureyên xezel, qesîde û mesnewî gelek berhem hatine nivîsîn. Yek ji wan jî hlebesta Aşiq û Maşûq a Şêx Ebdurehmanê Axtepî ye ku bi mexlesa Rûhî deng daye. Rûhî helbesta xwe bi şêwaza munazereyê nivîsiye. Şair bi hunera teşxîsê aşiq û maşûq xistine nav guftûgoyeke evînî ku ji vî aliyê ve bûye mînakeke mu‘eşşeqeyê. Mu‘eşşeqeya Rûhî ya ku bi teşeya murebbê hatiye nivîsîn, cara yekem di vê nivîsarê de di çarçoveya muşa‘ereyê de hatiye nirxandin. Armanca vê gotarê ew e ku li ser muşa‘ereya Aşiq û Maşûq analîzeke edebî bike. Di ve xebatê de metoda şerhên nûjen wek rêbaz hatiye bikaranîn û her bendeke vê muşa‘ereyê bi ferhengok, analîzeke edebî û tesewifî, û hunerên edebî pêkve hatine nirxandin. Di dawiya lêkolînê de derketiye holê ku muşa‘ereya Aşiq û Maşûq ji aliyê edebî ve xwedî naverokeke kûr e.

Anahtar Kelimeler

Munazere, Muşa‘ere, Mu‘eşşeqe, Aşiq û Maşûq, Rûhî, Şêx ‘Ebdurehmanê Axtepî.

Rûhî’nin Aşık ile Maşuk Adlı Muşaaresinin Edebî Analizi

Öz

Aşk mefhumu ilk dönemlerden itibaren insanoğlunun hayatında var olmuştur. Dolayısıyla aşkı felsefî, edebî, ilmî, tasavvufî yönden ele alan birçok eser verilmiştir. Aynı şekilde aşk üzerine yapılan değerlendirmeler klasik edebiyata da yansımıştır ki şairler aşk, aşık ve maşuk üçlemesiyle gerek mecazi gerekse de ilahi aşk konularında gazel, kaside, mesnevi türünde eserler vermişlerdir. Bunlardan birisi de Klasik Kürt Edebiyatının son dönem öncü şairlerinden biri olan Rûhî mahlaslı Şeyh Abdurrahman Aktepî’nin Aşık ile Maşuk adlı şiiridir. Rûhî sözkonusu şiirini münazara tarzında kaleme almıştır. Şair teşhis sanatıyla konuşturduğu aşık ile maşuku aşk temelli bir diyalog çerçevesinde ele almıştır ve bu yönüyle başarılı bir muaşaka örneği ortaya koymuştur. Rûhî’nin murabba şeklinde yazdığı şiiri ilk defa bu çalışmada muşaare çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu makalede aşk eksenli bir diyalogla ele alınmış şiirin edebi yönden analizinin yapılması amaçlanmıştır. Sözkonusu analizde metod olarak modern şerh yöntemine başvurulmuş, her bend kendi içerisinde sözlükçesi, edebî sanatları, tasavvufî ve edebî yorumuyla birlikte ele alınmıştır. Çalışmanın sonunda ise Aşık ile Maşuk muşaaresinin edebî yönden tasavvufî ve felsefik derin yönleri bulunan bir muhteviyatla ortaya konduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Munazere, Muşa‘ere, Mu‘eşşeqe, Aşiq û Maşûq, Rûhî, Şêx ‘Ebdurehmanê Axtepî.

Kaynakça

• Aqtepî, Şêx ‘Ebdurrehmanê (2019). Dîwan. (Amd. M. E. Hêvîdar). İstanbul: Dara.
• Aqtepî, Şêx ‘Ebdurrehmanî (2020). Dîwanî Rûhî. (Lêk. H. Omar). Taran: Soran University.
• Axtepî, Şêx Evdirehmanê (2002). Dîwana Rûhî. (Tîpg. O. Akdağ – K. Soylu). Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Axtepî, Şêx Evdirehmanê (2013). Dîwana Rûhî. (Amd. R. Jiyan). Stenbol: Belkî.
• Aykaç, Y. (2020). Mela ‘Eladînê Kopî û Berhema Wî ya “Dîwan-Rezê Jiyanê”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 8. Sayı: UMS'20, 111-122.
• Aykaç, Y. (2022). Şah û Pahlewanên Mîtolojîk di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. (Ed. S. Vali & K. Subaşı). Mîtos û Edebiyat: Mîtosên Kurdo-Îranî di Edebiyata Kurdî de. İstanbul: Nûbihar.
• Bâğdâdî, Mevlânâ Halid-i (2013). Divan. (Amd. A. Kavak). İstanbul: Semerkand.
• Başçı, N. & Başçı, V. (2022). Kadim Bir Münâzara ve Müfâhare Örneği: Dreḫt-ī Āsūrīg. İran Çalışmaları Dergisi, 6(2), 343-377.
• Cizîrî, Melayê (2004). Dîwan. (Transk. Arif Zêrevan). Stockholm: Nefel.
• Durmuş, İ. (2020). Münâzara (Arap Edebiyatı). TDV İslam Ansiklopedisi (c. XXXI, r. 576-577). Ankara: DİA.
• Durre, A. (2002). Şerha Dîwana Ehmedê Xanî Felsefe û Jiyana Wî. Stenbol: Keskesor.
• Gazâlî, A. (2019). Âşıkların Hâlleri Sevânih’u-l Uşşâk. (Wer. T. Koç – M. Çetinkaya). (Çap 3). Ankara: Hece.
• Hemedanî, A. (2017). Temhîdât Aşk ve Hakîkat Üzerine Konuşmalar. (Amd. Halil Baltacı). İstanbul: Dergah. Işık, A. P. (2015). Aktepe Medresesi. Ankara: J&J.
• İhvân-ı Safâ Risâleleri. (c. III). (Wer. Komîsyon). İstanbul: Ayrıntı.
• Kedkenî, M. R. Ş. (1383), Mantiqu‘t-Teyrê ‘Ettar, (Çap 1.), Tehran: Suxen.
• Kerbelayî, Şêx Mihemed (2002). Dîwana Kerbelayî. (Tîpg. O. Akdağ – K. Soylu). Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Korkusuz, M. Ş. (1997). Tezkire-i Meşâyih-i Âmid. İstanbul: (Bê weşanxane).
• Koxî, Mela E. (2004). Dîwana Cami‘. Diyarbakır: İhsan.
• Köksal, M. F. (2020). Münâzara (Türk Edebiyatı). TDV İslam Ansiklopedisi (c. XXXI, r. 579-580). Ankara: DİA.
• Kutluer, İ. (1991). Aşk (Felsefe). TDV İslam Ansiklopedisi (c. IV, r. 18-21). İstanbul: DİA.
• Nicholson, R. A. (2014). İslâm Sûfîleri. (Wer. Komîsyon). İstanbul: Büyüyen Ay.
• Öztürk, M. (2020). Münâzara (Fars Edebiyatı). TDV İslam Ansiklopedisi (c. XXXI, r. 577-579). Ankara: DİA.
• Pêçarî, Fehmî B. (2021). Dîwana Namî. (Amd. Y. Demir). Stenbol: Nûbihar.
• Platon. (2017). Phaidros. (Wer. F. Akderin). İstanbul: Say.
• Platon. (2022). Şölen – Dostluk. (Wer. S. Eyüboğlı – A. Erhat). İstanbul: İş Bankası.
• Purcevadî, N. (1998). Can Esintisi İslam’da Şiir Metafiziği. (Wer. H. Kırlangıç). İstanbul: İnsan.
• Sadinî, M. X. (2012). Feqiyê Teyran Jiyan, Berhem û Helbestên Wî. (Çap 6). Stenbol: Nûbihar.
• Sêrtî, Mele Xelîlê (1988). Nehc-ul Enam. (Tîpguhêzî: Z. Kaya). Stockholm: Apec.
• Subaşı, K. (2022). Kesayetên Mîtolojîk û Rengvedanên Wan di Edebîyata Gelêrî ya Kurdî de. (Ed. S. Vali & K. Subaşı). Mîtos û Edebiyat: Mîtosên Kurdo-Îranî di Edebiyata Kurdî de. İstanbul: Nûbihar.
• Telebanî, Şêx Ebdurrehman Xalis (1367). Cezbeyê ‘Işq. Tehran: Çapxaneyê Afîtab.
• Uludağ, S. (1991). Aşk (Tasavvuf). TDV İslam Ansiklopedisi (c. IV, r. 11-17). İstanbul: DİA.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı.
• Uryan, Baba Tahir (2020). Kelimet’ül Qisar. (Wer. G. Kahraman & B. el-Ceryan). İstanbul: Bir Kitap.
• Wergera Qur’ana Pîroz Bi Zimanê Kurdî. (2008). (Amd. M. H. Êsî, M. S. Girdarî, M. M. Bêrkevanî). Stenbol: Nûbihar.
• Xaliqî, M. R. B. (1372). Şaxnebatê Hafiz. Tehran: Întîşaratê Zevvar.
• Xanî, Ehmedê (2004). Memo Zîn. (Transk. A. Zêrevan). Stockholm: Nefel.
• Yıldız, Z. (2020). Lêkolînek li ser Dîwana Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî (Rûhî). (Teza Masterê). Zanîngeha Bîngolê: Enstituya Zimanên Zindî.