Senâî’nin Tasavvufî Düşüncesinde Aşk Üzerine Bir Değerlendirme: Hadîkatü’l-Hakîka’da “Hub ve Muhabbet” Bahsi

Yıl 2023, Özel Sayı - Klasikten Moderne Aşk Mefhumu, 83 - 106, 19.03.2023

Serpil Koç

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1252616

Öz

Fars edebiyatında tasavvufî aşk konusunda pek çok eser vücuda getirilmiştir. Ahmed el-Gazzâlî (ö. 520/1126)’nin aşkın mahiyetini, hakikatini, âşık ve mâşuk hâllerini konu edinen Sevânihu’l-uşşâk adlı Farsça eseri, tasavvufî aşka dair kaleme alınmış müstakil ilk eserlerin başında gelmektedir. Gazzâlî’nin bu eseri, pek çok mutasavvıf âlim ve şairin eserlerine de kaynaklık etmiştir. Bunların başında, Senâî-yi Gaznevî gelmektedir. Tasavvufî düşüncede ilâhî sırların ve gerçeklerin bilgisini çaba sarf ederek kazanan kişiye verilen “hakîm” unvanıyla meşhur olan Senâî, tasavvuf üzerine yoğunlaştırdığı düşüncelerini gazel, kaside, rubâî, kıta ve mesnevi nazım şekillerinin hemen hepsinde sunmayı başarmıştır. Bilhassa kendisi bu nazım şekilleri içerisinde Farsça tasavvufî mesnevileriyle Fars edebiyatında önemli bir yer edinmiştir. Senâî’nin Hadîkatü’l-hakîka ve şerîʿatü’t-tarîka adlı mesnevisi İran edebiyatında yazılmış ilk önemli tasavvufî mesnevi kabul edilmektedir. Hadîkatü’l-hakîka tasavvufî bir mesnevi olsa da ahlâkî, felsefî, hikemî ve öğretici konuları da ihtiva etmektedir.
Senâî’nin tasavvufî düşünce dünyasına etki etmiş isimlerin başında Ahmed el-Gazzâlî gelmektedir. Gazzâlî’nin aşkı konu edinen önemli eseri Sevânih’u-l Uşşâk’ın Senâî’nin aşka yaklaşımına kazandırdığı derinlik ve yoğunluk bu etkinin bir göstergesidir. Bu bağlamında gerçekleştirilecek çalışmada Hadîkatü’l-hakîka’nın birinci babında geçen “Hub ve Muhabbet” bahsi üzerinden Senâî’nin tasavvufî düşüncesinde aşk mefhumu değerlendirilecektir. Ayrıca ilgili bahsin Farsçadan Türkçeye manzum tercümesi de yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Aşk, Hadîktü'l-hakîka, Senâî-yi Gaznevî, Sevânih'u-l Uşşâk, Tasavvuf

Kaynakça

• Atalay, M. (2012). Mesnevi. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 162-163.
• Ateş, A. (1968). Senâî’nin Hal Tercümesinin Meseleleri. Necati Lugal Armağanı, 7 (50), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ss. 115-150.
• Ateş, S. (t.y.). İslâm Tasavvufu. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, 1 (13), Ankara, ss. 22-30.
• Baltacı, H. (2014). Aşkın Kazandığı Tasavvufî Muhteva: Ahmed Gazzâlî, Baklî ve Irâkî Çizgisi. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 34 (2), ss. 23-44.
• Bolay, S. H. (1988). Âdem. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 358-363.
• Câmî, A. (2011). Evliya Menkıbeleri: Nefahâtü’l-Üns. (çev. Lâmiî Çelebi). Haz. S. Uludağ, M. Kara. İstanbul: 1. Bs., Pinhan Yayıncılık.
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: 6.Bs., OTTO Yayıncılık.
• Çiçekler, M. (2004). Mesnevi. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C29, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 320-322.
• Ebu’l-Mecd Mecdûd b. Âdem-i Senâî-yi Gaznevî, Hadîkatu’l-hakîka ve Şerî‘atu’t tarîka. (1389 hş.). Tsh. Ali Muhammed Sabirî, vd. Rukiyye Teymûriyân, Behzâd Sa‘îdî, Tahran: Kitâbhâne-yi Meclis-i Şûrâ-i Millî.
• Gazzâlî, A. (2019). Âşıkların Hâlleri, Sevânih’ul-Uşşâk. (çev. T. Koç, M. Çetinkaya ). Ankara: 3. Bs., Hece Yayınları.
• İnal Savi, S. (2009). Senâî. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C36, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 502-503.
• Kaban, N. (2021). Senâî-yi Gaznevî’nin Hadîkatü’l-hakîka’sının Bölümleri. Doğu Esintileri Dergisi, 15, ss. 212-237.
• Kara, M. (1998). Hikmet (Tasavvuf). Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C17, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 518-519.
• Kâşânî, A. (2015). Tasavvuf Sözlüğü Letâifu’l-a’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm. (çev. E. Demirli). İstanbul: 4. Bs., İz Yayıncılık.
• Kuşeyrî, A. (2013). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. (çev. M. Coşkun). İstanbul: 1. Bs., İlk Harf Yayınevi.
• Küçük, H., Ceyhan, S. (2007). Râbia el-Adeviyye. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 380-382.
• Mesnevihâ-yi Ḥakîm Senâî. (1348 hş.). Tsh. Müderris-i Razavî, M. T. Tahran: İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, (2015). Mesnevî-yi Ma‘evî. (çev. D. Örs, H. Kırlangıç). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mücâhid, Ahmed. (1979). Mecmûa-i Âsâr-i Fârsî-yi Ahmed-i Gazzâlî. Tahran: Çâp-ı Sevvom, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
• Öngören, R. (2011). Tasavvuf. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 119-126.
• Öztürk, M. (1997). Hadîkatü’l-Hakîka. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 20.
• Safâ, Zebîhullâh (1373 hş.). Târîh-i Edebiyât der İrân. C.I, Tahran: İntişârât-ı Kaknûs.
• Saraç, M. A. Y. (2001). Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul, 2.bs., Bilimevi Yayıncılık.
• Suad el-Hakîm. (2005). İbnü’l- Arabî Sözlüğü. (çev. E. Demirli). İstanbul: 1. Bs., Kabalcı Yayınevi.
• Sunar, C. (1978). Ana Hatlariyle İslâm Tasavvufu Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Türk, İ. (2014). Bâyezîd-i Bistâmî’nin Muhabbet Anlayışı. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5 (9), Ankara, ss. 2005-2020.
• Uludağ, S. (1989). Ahmed el-Gazzâlî. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 70.
• Uludağ, S. (1991). Aşk. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 11-17.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Yalsızuçanlar, S., Birgül, M.F. (2011). Aşkın Halleri: Aşk Risaleleri. (çev. M. F. Birgül). İstanbul: 3. Bs., Sufi Kitap.
• Yıldırım, N. (2012). Fars Edebiyatında Tasavvuf Konulu Kahramanlık Anlatıları. Şarkiyat Mecmuası, 21, İstanbul, ss. 149-177.
• Yıldırım, N. (2018). Ahmed-i Gazzalî, Kuşlar Risalesi. Doğu Esintileri Dergisi, 9, Erzurum, ss. 85-104.