Güçlü Devlet Geleneği Tezinin Eleştirisine Katkı: Özne-Merkezcilik Sorunu

Yıl 2020, Cilt: 44 Sayı: 4, 609 - 642, 09.12.2020

Anıl Varel

Öz

Büyük toplumsal dönüşümlerin tahlilinde, özneleri çevreleyen nesnel belirlenimler
çözümlemenin dışında bırakıldığında ya da bunlar geri plana atıldığında; tarihsel
açıklama, belirli grupların veya kişilerin, büyük bir serbesti içinde şekillenen irade
ve pratiklerinin bir sonucu hâline gelmektedir. Bu tür açıklamalarda, öznelerin
başarıları, başarısızlıkları, iyilikleri ve kötülükleri tartışmanın merkezine alınarak,
tarih, tümüyle rastlantıların ve tarihsel kahramanların ellerine terk edilir. Osmanlı-
Türkiye modernleşmesi tartışmalarında literatüre büyük ölçüde hâkim durumda
olan güçlü devlet geleneği tezinde ise özneler, Osmanlı’dan devralındığı iddia edilen
bir devlet geleneğinin taşıyıcıları olarak sunulurlar. Bu devlet geleneği mirasını
devralan İttihatçılar ile onların devamı niteliğindeki Kemalistlerin iktidarında, sivil
toplum ve ara tabakaların siyasal süreçlerin dışında tutulduğu ve mevcut oldukları
kadarıyla da gelişip serpilmelerinin engellendiği iddia edilir. Böylelikle ülkenin tarihsel
gelişim doğrultusunun, Osmanlı devlet geleneğini devralan asker ve sivil bürokratlar
tarafından, yukarıdan bir devrimle tayin edildiği öne sürülür. Bu açıklama, öznelerin
irade ve pratiklerini yüzyılların derinliklerinden gelen bir öze (güçlü devlet geleneğine)
bağlıyor olması nedeniyle, özne-merkezli tarihyazımının bir örneğini teşkil etmiyor gibi
gözükmektedir. Ancak bu görünüş yanıltıcıdır. Güçlü devlet geleneği tezinde tarihsel
hareket -bu tezin dayandığı tarihsel verilerdeki tüm ampirik ve diğer yöntemsel sorunlar
bir yana-, genel bir kural olarak, yine belirli öznelerin kararları ve edimlerine göre
devinimini gerçekleştirir. Çünkü ‘devlet geleneği’ nosyonu asıl olarak, özneleri, nesnel
belirlenimlerin dışına fırlatan bir tramplen işlevi görmektedir. Bu tez gerçekte, öznemerkezli
tarihyazımını fasılalı bir şekilde (devlet geleneği gibi bir ara duraktan) geçerek
yeniden üretmektedir. Üstelik bu, yöntemsel açıdan kaçınılmaz bir sondur. Güçlü devlet
geleneği tezi, farklı olguların görünürde taşıdıkları bir takım yüzeysel benzerliklere
işaret etmekle, bunların birbirleriyle bağlantılı olduğunu varsayar; ancak bu bağlantının
nasıl var olabildiğini somut olarak açıklamaya girişmez. Somut çözümlemede, ‘Osmanlı
devlet geleneği’ faktörü, araştırma planına somut biçimde dâhil olamayan bir ön-kabul
olarak kalır. Devlet geleneği nosyonu hiçbir tarihsel gelişmeyi somut olarak açıklamadığı
için, öznelerin irade ve pratikleri zorunlu olarak her şeyin açıklaması hâline gelir.
Neticede bu tezin savunulduğu metinlerde Osmanlı-Türk modernleşmesine yönelik
analizler, hemen her zaman, öznelerin düşünce ve edimlerinin bir eleştirisinden ibaret
kalır. Oysa Türkiye’deki modernleşme tartışmalarını artık, Jön Türkler, İttihatçılar ya
da Kemalistlere yönelik övgü ve yergilerin ötesine taşımak gerekmektedir. Böyle bir
açıklama tarzı ise öznelerin, nesnel belirlenimler karşısında dipnotlara indirgenmesini
gerektirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Modernleşmesi, Geç Modernleşme,, Bürokrasi,, Özne-Merkezli Tarihyazımı, Özgücülük.

Kaynakça

• Ahmad F (1996). İttihatçılıktan Kemalizme. Çev. F Berktay, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Atılgan G (2007). Behice Boran: Öğretim Üyesi, Siyasetçi, Kuramcı. İstanbul: Yordam Kitap.
• Aybar M A (1968). Bağımsızlık Demokrasi Sosyalizm. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Aybar M A (1988). TİP (Türkiye İşçi Partisi) Tarihi. Cilt I, İstanbul: BDS Yayınları.
• Aybar M A (1993). Aybar ile Söyleşi: Sosyalizm ve Bağımsızlık. Söy. U Mumcu, İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Aydınoğlu E (2012). Düzenin Yabancılaşması ya da Bir Tezin Tarihsel Kaderi Üzerine Bir Deneme. Sosyal Bilimler Dergisi, V (I), 66-98.
• Aytekin E A (2001). Fikret Başkaya (2000): Yediyüz: Osmanlı Beyliğinden 28 Şubata Bir Devlet Geleneğinin Anatomisi [Kitap Eleştirisi]. Praksis, 1, 261-269.
• Aytekin E A (2015). Kuruluşundan 18. Yüzyıla Dek Osmanlı İmparatorluğu: Başlangıç Nağmesi. İçinde: G Atılgan, C Saraçoğlu ve A Uslu (haz.), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat, İstanbul: Yordam Kitap, 11-38.
• Başkaya F (2000). Yediyüz: Osmanlı Beyliğinden 28 Şubata Bir Devlet Geleneğinin Anatomisi. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Belge M (2012). Militarist Modernleşme: Almanya, Japonya ve Türkiye. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Blackbourn D ve Eley G (1984). The Peculiarities of German History: Bourgeois Society and Politics in Nineteenth-Century German. Oxford - New York: Oxford University Press.
• Boran B (1992). Türkiye ve Sosyalizm Sorunları. İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Boran B (1969a). Bürokrasi Üzerine Tartışmalar. Emek, 4.
• Boran B (1969b). Bürokratlar Bir Sınıf Mıdır?. Emek, 5.
• Boran B (2010). Behice Boran: Yazılar Konuşmalar Söyleşiler Savunmalar. Cilt I, İstanbul: TÜSTAV Yayınları.
• Boratav K (1990). Türkiye’de Devlet, Sınıflar ve Bürokrasi: Çağlar Keyder’in Kitabının Düşündürdükleri. Marksizm ve Gelecek, 3, 61-73.
• Çulhaoğlu M (1996). Bir Mirasın Güncelliği: Tarih Türkiye Sosyalizm. Ankara: Doruk Yayımcılık.
• Çulhaoğlu M (2002). Doğruda Durmanın Felsefesi: Seçme Yazılar: 1970-2000 (Cilt: 1). İstanbul: YGS Yayınları.
• Çulhaoğlu M (2007). Modernleşme, Batılılaşma ve Türk Solu. İçinde: T Bora ve M Gültekingil (ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce - Cilt 3: Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul: İletişim Yayınları, 170-188.
• Dinler D (2003). Türkiye’de Güçlü Devlet Geleneği Tezinin Eleştirisi. Praksis, 9, 17-54.
• Divitçioğlu S ([1967] 2010). Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Eldem E (2013). Osmanlı Tarihini Türklerden Kurtarmak. Cogito, 73, 260-282.
• Faroqhi S (2010). Osmanlı İmparatorluğu ve Etrafındaki Dünya. Çev. A Berktay, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Heper M (2012). Türkiye’de Devlet Geleneği. Çev. N Soyarık, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Jusdanis G (1998). Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür: Milli Edebiyatın İcat Edilişi. Çev. T Birkan, İstanbul: Metis Yayınları.
• Kansu A (2002). 1908 Devrimi. Çev. A Erbal, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kansu A (2016). İttihadcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi 1908-1913. Çev. S Somuncuoğlu, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Keyder Ç (2014). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Küçük Y (1985). Bilim ve Edebiyat. Ankara: Tekin Yayınevi.
• Küçükömer İ (1994). ‘Batılaşma’: Düzenin Yabancılaşması. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Küçükömer İ (2009). Sivil Toplum Yazıları. İstanbul: Profil Kitap.
• Löwy M (2010). The Politics of Combined and Uneven Development: The Theory of Permanent Revolution. Chicago, Illionis: Haymarket Books.
• Lowry H W (2010). Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı. Çev. K Tanrıyar, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Mandel E (1993). Eşitsiz Gelişme. İçinde: İçinde: T Bottomore (Yay. Yön.), Marxsist Düşünce Sözlüğü, İstanbul: İletişim Yayınları, 208.
• Mardin Ş (1991). Türk Modernleşmesi: Makaleler 4. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin Ş (1994). Siyasal ve Sosyal Bilimler: Makaleler 2. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin Ş (1999). Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin Ş (2008). Jön Türklerin Siyasî Fikirleri: 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin Ş (2012). Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin Ş (2013). Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. Çev. E Gen ve M Bozluolcay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ollman B (2008). Diyalektik Soruşturmalar. Çev. C Saraçoğlu, İstanbul: Yordam Kitap.
• Oyan O (2016). Feodalizmden Kapitalizme, Osmanlı’dan Türkiye’ye. İstanbul: Yordam Kitap.
• Sander O (2003). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Savran S (1985). Osmanlı’dan Cumhuriyete: Türkiye’de Burjuva Devrimi Sorunu. Onbirinci Tez, 1, 172-214.
• Savran S (1986). Azgelişmişlik: Eşitsiz ve Bileşik Gelişme. Onbirinci Tez, 3, 49-72.
• Savran S (2011a). Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri (Cilt 1: 1908-1980). İstanbul: Yordam Kitap.
• Savran S (2011b). Kod Adı Küreselleşme: 21. Yüzyılda Emperyalizm. İstanbul: Yordam Kitap.
• Sönmez E (2010). Klasik Dönem Osmanlı Tarihi Çalışmalarında Max Weber Etkisi.Praksis, 23, 39-62.
• Tahir K (2005). Devlet Ana. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Tekeli İ ve İlkin S (2010). Bir Başkaldırı Odağı ve Ortamı Olarak Selanik ve Makedonya. İçinde: M Ö Alkan (haz.), Tarık Zafer Tunaya Anısına: Yadigâr-ı Meşrutiyet, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 213-245.
• Timur T (2010). Osmanlı Çalışmaları: İlkel Feodalizmden Yarı Sömürge Ekonomisine. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Troçki L ([1931] 1998). Rus Devriminin Tarihi (Cilt 1: Şubat Devrimi: Çarlığın Devrilmesi). Çev. B Tanatar, İstanbul: Yazın Yayıncılık.
• Uçar Ö (2013). Türkiye’de Tarihyazımı ve Burjuva Devrimleri: Bazı Gereksiz Kıstaslar. Tarih ve Toplum-Yeni Yaklaşımlar, 16, 145-178.
• Varel A (2018). Osmanlı-Türkiye Modernleşme Tartışmalarında Yöntem Sorunsalı. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Wood E M (2006). Sermaye İmparatorluğu. Çev. S Oğuz, Ankara: Epos Yayınları.