VERASETİN İNTİKALİ TÜRKİYE’DE SEKÜLERLİĞİN TEŞEKKÜLÜNÜN İMPARATORLUKTAN CUMHURİYETE FIKHİ GELENEĞİN MODERNLEŞMESİ ÜZERİNDEN ANALİZİ

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 3, 823 - 861, 15.06.2023

İlbey C. N. Özdemirci

Öz

Türk Siyasal Hayatı literatürü açısından modernleşme, oldukça yaygın biçimde kullanılan anahtar kavramlardan birisine tekabül etmektedir. Bilhassa 18. Yüzyıldan bugüne getirilebilecek bir tarihsel aralığı işaretleyen bu mefhum çerçevesinde oldukça kapsamlı bir külliyat ortaya çıkmıştır. Halen literatürde hâkim konumda olan ve tarihyazıcılığına yön veren kanonik metinlerin önemli bir bölümü, modernleşmeyi, etkin bir politik aktör olarak devletin tek yönlü biçimde toplumu dönüştürmeye yönelik girişimleri olarak düşünmeye meyillidir. Merkezi iktidar kadroları dışında kalan kesimleri edilgen yığınlar olarak tahayyül eden bu hâkim anlayış özcü ve erekselci varsayımlardan destek almaktadır. Bu doğrultuda sekülerlik kavramı literatürde tarihsel ilerlemeci bir perspektifle modernleşmenin bir nihai varış noktası olarak öne çıkmakta ve incelenmektedir. Türkiye’de sekülerlik, yaygın olarak kavrama öz atfeden bir bakış açısıyla tasavvur edilmekte ve bu süreç doğrudan Cumhuriyet döneminin kurucu elitinin yapıp ettiklerine bakılarak ele alınmaktadır. Bu çalışma Türkiye’nin sekülerlik deneyimlerinin, modernleşme döneminin geneli içinde incelenmeye daha uygun olduğu savından yola çıkmaktadır. Bu doğrultuda mevcut literatürde yaygın olan bakış açısına nazaran daha bütüncül bir okuma yapmayı önermektedir. Buna ek olarak, sekülerleşme ile ilişkili süreçlerin doğrudan tepeden aşağı doğru indiği yönündeki varsayımlara mesafeli bir perspektif geliştirme gayreti taşımakta olup sekülerleşme süreçlerinin, tek yönlü politik uygulamalardan ziyade toplumsal ilişkiler ve koşullarla bağlantılı biçimde ortaya çıkan güç mücadeleleri içinde incelenmesine ihtiyaç olduğunu öne sürmektedir. Zira bu çalışmada, bürokratik açıdan merkezi bir düzen ihdas edebilmek adına ifta ve kaza fonksiyonlarının kurumsal yapılarını değişime uğratan siyasal mücadelelere tanıklık ettiği ve sekülerleşmenin bu süreçlerle bağlantılı biçimde ortaya çıktığı iddia edilmektedir.
Bu çalışmada sekülerlik, kavrama özcü ve evrensel bir çerçeve dayatan yaklaşımlara eleştirel bir tavır geliştirilmek suretiyle ele alınmaktadır. Bu noktadan hareketle kavramın, din-devlet arası politik gerilimlere sıkıştırılmış dikotomik bir anlam dairesi içinde incelenmesinin doğru olmadığı savunulmuştur. Bunun yerine tüm modernleşme sürecine yayılmış biçimde siyasal iktidarın merkezileştirilmesi yönündeki Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi bürokratik düzenlemelerinin önemli bir bileşeni olarak, merkezdeki politik iktidarların toplum nezdinde meşruiyetlerini tesis edebilmek için dini olanla kurdukları ilişkiler sorunsallaştırılmıştır. Bu doğrultuda dini otoritelerin devletin idari aygıtlarınca konsolide edilmesi ve dini bilgi üretiminin merkezi iktidarların uhdesine geçirilmesi yönündeki kimi teşebbüs ve politikalar incelenerek, sekülerliğin toplumsal dönüşümü tesis edebilmek için dinin epistemolojik iktidarını ele geçirmeye yönelik bir güç mücadelesi içinde zuhur ettiği savunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, Sekülerlik, Geç Osmanlı İmparatorluğu, Kemalizm, İfta-Kaza

Kaynakça

• Açıkel F (2002). Devletin Manevi Şahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi. İçinde: Bora T (der), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 4: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ahmad F (2015). Modern Türkiye’nin Oluşumu. Çev. Y Alogan, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Akgündüz M (2002). Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Anderson B (2015). Hayali Cemaatler. Çev. İ Savaşır, İstanbul: Metis Yayınları.
• Arslanpay, N (1973). Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluşu, Çalışması ve Birimlerinin Tanıtılması. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Asad T (1986). The Idea of An Antrophology of Islam. Center For Contemporary Arab Studies, Washington, Georgetown University.
• Asad T (2007). Sekülerliğin Biçimleri. Çev. F B Aydar, İstanbul: Metis Yayıncılık.
• Asad T (2009). The Idea of an Anthropology of Islam. Qui Parle, 17(2), 1–30.
• Asad T (2015). Dinin Soykütükleri. Çev. A A Tekin, İstanbul: Metis Yayıncılık.
• Atar F (1985). İfta Teşkilatının Ortaya Çıkışı. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(40), 19-48.
• Atar F (1995). Fetva. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 12, İstanbul: İSAM Yayınları, 486-496.
• Atar F (1997). Hüküm. İçinde: İ K Dönmez (der), İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, C.II, İstanbul: İFAV.
• Aybakan B (2005). Muamelat. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 30, İstanbul: İSAM Yayınları, 318-319.
• Azak U (2010). Islam and Secularism in Turkey: Kemalism, Religion and the Nation-State. London: I.B. Tauris.
• Bein A (2013). Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti. Çev. B Üçpunar, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Berger L P (1969). The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion. New York: Doubleday.
• Berkes N (2003). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Beyaz S (2019). II. Meşrutiyet Dönemi İslam Hukuku Tartışmalarında Diyanet ve Kaza Kavramları. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Çorum: Hitit Üniversitesi.
• Bilmen Ö N (1964). Ahkam-ı Şeriyye ve Ahkam-ı Fıkhıyye. Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi, 1(2), 55-72.
• Birinci A ve Çavdar Karatepe T (1997). Halim Sabit Şibay. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 15, İstanbul: İSAM Yayınları, 336-337. Bruce S (1992). Religion and Modernization. Oxford: Clarendon Press.
• Bulut M (2019). Kelâm-ı Kadîmin Hatasız Basımını Gaye Edinmiş Bir Müessese: Mushaflar Tetkik Heyeti-3. Diyanet Aylık Dergi, 342, 30-33.
• Casanova J (2007). Rethinking Secularization: A Global Comparative Perspective. İçinde: Beyer P, Beaman L G (der), Religion, Globalization, and Culture, Leiden: Brill, 101-120.
• Coşkun E (2016). Diyanet İşleri Başkanlığının Kurumsal Statüsüne İlişkin Hukuki Düzenlemeler. (Diyanet İşleri Uzmanlık Tezi). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Çınar A (2005). Modernity, Islam, and Secularism in Turkey. Minneapolis: Minnesota University Press.
• Davie G (1990). Believing Without Belonging: Is this the Future of Religion in Britain. Social Compass, 37, 455-469.
• Davison A (2006). Türkiye’de Sekülerizm ve Modernlik. Çev. T Birkan, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dole C (2015). Seküler Yaşam ve Şifacılık. Çev. B Cezar, İstanbul: Metis Yayınları.
• Durmuş M (2016). Meclis-i Meşayih’in Kuruluşu ve Sultan II. Abdülhamit Dönemi Faaliyetleri. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Düstur. III. Tertip, Cilt: 5, (1948), 320-321.
• Goody J (2022). Batıdaki Doğu. Çev. İ M Bezgin, İstanbul: Alfa Yayıncılık.
• Gorski P (2003). Historicizing the Secularization Debate. İçinde: Dillon M (der), Handbook for the Sociology of Religion, New York: Cambridge University Press, 110–22.
• Gorski P (2005). The Return of the Repressed: Religion and the Political Unconscious of Historical Sociology. İçinde: Adams J, Clemens E S, and Orloff A S (der), Remaking Modernity: Politics, History, and Sociology, Durham: Duke University Press, 161–189.
• Gourisse B (2016). Nizam Vermek/Emretmek ve Uzlaşmak: Türkiye ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Somut Olarak Kamusal İcraat. İçinde: Aymes M, Gourisse B ve Massicard E (der), Devlet Olma Zanaatı, Çev. A Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gökalp Z (1915). Diyanet ve Kaza. İslam Mecmuası, 3(35), 756-760.
• Göle N.(1997). Secularism and Islamism in Turkey: The Making of Elites and Counter-Elites. Middle East Journal, 51(1), 46-58.
• Gözaydin İ (2008). Religion, Politics, and the Politics of Religion in Turkey. İçinde: Jung D, Raudvere C (der), Religion, Politics, and Turkey’s EU Accession, New York: Palgrave Macmillan, 159-176.
• Gündüz M (1973). İlk Kur’an-ı Kerim Basmaları. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, 22(1-2), 34-40.
• Halim Sabit (1915a). Osmanlılar ve Teşri Salahiyeti. İslam Mecmuası, 3(27), 628-632.
• Halim Sabit (1915b). Meşihat-ı İslâmiye Teşkilatı. İslam Mecmuası, 3(29), 662-664.
• Halim Sabit (1915c). Dinşinaslar ve Fakihler, İslam Mecmuası, 3(35), 760-767.
• Heper M (2010). Türkiye’de Devlet Geleneği. Çev. N Soyarık, İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• İpşirli M (1988). Abdullah Efendi, Yenişehirli. TDV İslam Ansiklopedisi, C.1, İstanbul: İSAM Yayınları, 100-101.
• İsmail Hakkı (1918). Diyanet ve Kaza. Sebilürreşad, 15(373), 159-161.
• Kadıoğlu A (2010). The Pathologies of Turkish Republican Laicism, Philosophy & Social Criticism, 36(3–4), 489–504.
• Kara M (2011). Tekke. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul: İSAM Yayınları, 368-370.
• Kara M (2017). Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Karpat K (2010). Türk Demokrasi Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kasaba R (2005). Eski ile Yeni Arasında Kemalizm ve Modernlik. İçinde: Bozdoğan S ve Kasaba R (der), Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kaya S (2017). Akifzade’nin Mecelletü’l-Mehakim isimli Fetva Mecmuası Çerçevesinde Osmanlı’da Fetva-Kaza İlişkisi. İçinde: Kaya S (der), Osmanlı’da Fıkıh ve Hukuk, İstanbul: Mahya Yayıncılık.
• Kesgin H (2013). Nevazil Kavramı ve Fetva, Kaza İlişkisi. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 40, 365-388.
• Keyder Ç (2014). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Lewis B (2011). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çev. B Tuna, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Luckmann T (1967). The Invisible Religion: The Problem of Religion in Modern Society, New York: Palgrave MacMillan.
• Maclure J ve Taylor C (2015). Laiklik ve İnanç Özgürlüğü. Çev. İ Güllü, İstanbul: İskenderiye Kitap.
• Mardin Ş (1992). Bediüzzaman Said Nursi Olayı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Martin D (1969). The Religious and the Secular. London: Routledge and Kegan Paul.
• Ortaylı İ (1986). Osmanlı Devletinde Laiklik Hareketleri Üzerine. İçinde: E Kalaycıoğlu ve A Y Sarıbay (der), Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, İstanbul: Türk Tarih Kurumu.
• Ortaylı İ (1994). Osmanlı Devletinde Kadı. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Ortaylı İ (1997). Osmanlı Devletinde Laiklik ve Hukukun Romanizasyonu. Erdem Dergisi, 9(27), 1201-1208.
• Özel O (1989). Osmanlı İmparatorluğu’nda Laik Düşünceye Doğru. Ercüment Kuran’a Armağan, Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara, 28(1-2).
• Özkırımlı U ve Sofos S A (2013) Tarihin Cenderesinde. Çev. S T Özsakınç. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Peker E (2020). Beyond Positivism: Building Turkish Laiklik in the Transition from the Empire to the Republic (1908–38). Social Science History, 44, 301–327.
• Salzman A (2004). Tocqueville in Ottoman Empire. Leiden: Brill.
• Şakar M (20021). Kadıdan Hakime, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şemseddin (1915). İslam’da İnhitat ve İntibah I. İslam Mecmuası 3(32), 708-715.
• Taylor C (2014). Seküler Çağ. Çev. D Körpe, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tunaya T Z (1999). Batılılaşma Hareketleri II. İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı Basım ve Yayıncılık.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1970). Devre II, Cilt 7, Ankara: TBM Meclisi Matbaası.
• Uzunçarşılı İ H (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Varol M (2010). Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşayih’in Bilinen Ancak Bulunamayan İki Nizamnamesi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 23, 39-68.
• Wilson B (1966). Religion in Secular Society. Michigan: Penguin Books.
• Wilson B (2009). The First Translations of the Quran in Modern Turkey (1924–38). International Journal of Middle East Studies, 41, 419–435.
• Yakut E (2014). Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yavuz Y S (1992). İmam Buhari, Akaide Dair Görüşleri. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 6. İstanbul: İSAM Yayınları, 372-374.
• Yurdakul İ (2008). Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zubaida S (2008). İslam Dünyasında Hukuk ve İktidar. Çev. B K Birinci ve H Hacak. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Zürcher E J (2015). Bir Ulusun İnşası. Çev. L Yalçın, Ankara: Akılçelen Kitaplar.