Sivil Toplum Kuruluşlarında Görevli Ruh Sağlığı Çalışanlarının Perspektifinden Ülke İçi Zorla Yerinden Edilenlerin Psikososyal Sorunları

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 6, 1505 - 1545, 15.12.2023

Berhudan Şamar , Sema Buz

Öz

Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yaklaşık kırk yıldır silahlı çatışmalar devam etmektedir. 1984’ten beri devam eden çatışmalar bu iki bölgede yüz binlerce insanın yerinden edilmesine neden olmuştur. 2015-2016 yıllarında kentsel alanlara sıçrayan çatışmalar nedeniyle kent içinde yerinden edilme olgusu ortaya çıkmıştır. Çalışmanın amacı, 2015-2016 yıllarında Diyarbakır’ın Sur İlçesindeki çatışmalar nedeniyle yerinden edilen kişilerin, çatışma ve şiddet ortamında yaşanan yerinden edilmeyi nasıl deneyimlediklerini, karşılaştıkları sorunları, psikososyal gereksinimleri ve yerinden edilenlere yönelik psikososyal müdahalelerin neler olduğunu sivil toplum kuruluşlarında görevli ruh sağlığı çalışanlarının perspektifinden değerlendirmektir. Sur ilçesi Diyarbakır kent merkezinde yerinden edilmenin yaşandığı bir ilçe olduğu için tercih edilmiştir. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Kar topu tekniği ile Sur’da yerinden edilenlere yönelik psikososyal müdahaleler yapan 5 sosyal çalışmacı, 3 psikolog ve 2 psikolojik danışman ile derinlemesine mülakat tekniği ile görüşmeler yapılmıştır. Görüşme formunda, Sur ilçesinde yerinden edilenlerin yaşadıkları sosyal, psikolojik ekonomik sorunlar ile sivil toplum kuruluşlarının yerinden edilenlere yönelik yürüttükleri psikososyal hizmetler yer almıştır. 103 gün süren çatışma ve abluka döneminde Sur ilçesinde travmaya bağlı olarak ruhsal sorunlar; eğitim ve sağlık hizmetlerine erişim, barınma, dil zorlukları, ayrımcılık, şiddet ve işkence ile işsizlik ve yoksulluk gibi sosyal ve ekonomik sorunlar ortaya çıkmıştır. Sivil toplum kuruluşlarında görev yapan ruh sağlığı çalışanları tarafından Sur’da yerinde edilenlere yönelik danışmanlık, yönlendirme (eğitim, sağlık, barınma, sosyoekonomik destek), grup çalışmaları, psikoterapi, ev ziyaretleri, psikolojik ilk yardım faaliyetleri yürütülmüştür. Sur’da yerinden edilenlerin sayısının fazlalığı, sivil toplum kurumlarının personel, kaynak ve lojistik eksikliği, kanun hükmünde kararnameler ile belediye ve kamu kurumlarından işten çıkarılmaların olması sivil toplum kuruluşlarının faaliyetlerinin kapsamını ve etkililiğini sınırlandırmıştır. Devletin ülke içi yerinden edilenlere yönelik güvenlik eksenli yaklaşım yerine insan haklarına dayalı bir yaklaşım benimsemesi ve sivil toplum kuruluşları ve yerel yönetimlerle iş birliği içinde etkin bir sosyal politika geliştirmesi önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ülke içi zorla yerinden edilme, Sivil Toplum Kuruluşları, Psikososyal Hizmetler, Sur, Çatışma ve Şiddet

Psychosocial Problems Of Internally Displaced Persons From The Perspective Of Mental Health Workers In Non-Government Organisations

Öz

Armed battles have raged in Turkey's eastern and southeastern areas for nearly four decades. Conflicts in these two regions have resulted in the displacement of hundreds of thousands of people since 1984. Internal displacement happened as a result of the conflicts that spread to metropolitan areas in 2015-2016. The study's goal is to assess how people displaced due to conflicts in Diyarbakir's Sur district in 2015-2016 experienced displacement in a conflict and violence-filled environment, the problems they face, their psychosocial needs, and what psychosocial interventions are available for the displaced from the perspective of mental health workers working in non-governmental organizations. The study employed the qualitative research method. In-depth interviews were done with 5 social workers, 3 psychologists, and 2 psychological counselors who used the snowball technique to provide psychosocial services to the displaced in Sur. The interview form asked about the displaced people's social, psychological, and economic concerns, as well as the psychosocial services given by non-governmental organizations. During the 103-day conflict and blockade, mental health issues in Sur district surfaced, as did social and economic issues such as access to school and health care, housing, language barriers, discrimination, violence and torture, unemployment, and poverty. Counseling, advice (education, health, shelter, socioeconomic support), group work, psychotherapy, home visits, and psychological first aid activities were provided for individuals evacuated in Sur by non-governmental organizations' mental health workers. The huge number of displaced people in Sur, non-governmental organizations' shortage of manpower, money, and logistics, as well as dismissals from municipalities and public institutions, hampered the scope and efficacy of non-governmental organizations' work. It is critical that the state, in collaboration with non-governmental organizations and local governments, implement an effective social policy for internally displaced people that is focused on human rights rather than security.

Anahtar Kelimeler

Internal Forced Displacement, Non-Governmental Organizations, Psychosocial Service - Mental Health Workers, Sur, Conflict and Violence.

Kaynakça

• Aker A T vd. (2002). Zorunlu İç Göç: Ruhsal ve Toplumsal Sonuçları. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 3, 97-103.
• Aker A T (2006). Zorunlu göç yaşayan ailelerin ikinci kuşak üyelerinin sağlık durumu. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Arabacı Z vd. (2016). Türkiye'de Kadın Göçmenlik ve Göçün Kadın Sağlığı Üzerine Etkisi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 36, 129-144.
• Arslan S vd. (2016). Sur’da Yıkımın İki Yüzü: Kentsel Dönüşüm ve Abluka. Diyarbakır: Zan Vakfı Yayınları. https://hakikatadalethafiza.org/wp-content/uploads/2016/05/2016.03.30_ZANEnstitusu_Sur-Rapor.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Ayboğa E (2017). Destruction of the Old City (Suriçi) of Diyarbakir Since 2015 and Its Current Status, Historic Cities.109-11.https://kurdishsolidaritynetwork.files.wordpress.com/2016/12/world-heritage-watch suric3a7i.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2025.
• Aytaç Ö ve Sarı M (2021). Terör Nedeniyle Yaşanan Göç Olgusu ve Yarattığı Sorunlar: Mardin Örneği. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(2), 1017-1028.
• Baysal N (2018). O Sesler Şehrin Kalbi Sur’da Atıyor. Ankara: Dipnot Yayınları
• Biçer Ü ve Uçar A (2020). Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezleri Raporu 2019. Ankara: Türkiye İnsan Hakları Vakfı Yayınları.
• BMİHYK (Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği) (2017). Türkiye’nin güneydoğusundaki insan hakları durumuna ilişkin rapor Temmuz 2015- Aralık 2016. https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Countries/TR/OHCHR_South-East_Turkey2015-2016_TURK.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Cheung A vd. (2019). Patterns Of Somatic Distress Among Internally Displaced Persons In Ukraine: Analysis Of A Cross-Sectional Survey. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 54, 1265-1274.
• Creswell J W (2013). Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. Eds. M Bütün ve SB Demir, Ankara: Siyasal Yayın Dağıtım.
• DİTAM (Dicle Toplumsal Araştırmalar Merkezi) (2018). Diyarbakır İli Sur İlçesi’nde Yerinden Edilen Ailelerin Temel Haklara ve Kamu Hizmetlerine Erişimi Projesi. http://ditam.org/wp-content/uploads/2019/08/Diyarbak%C4%B1r-Ili-Sur-Ilcesinde-Yerinden-Edilen-Ailelerin-Temel-Haklara-ve-Kamu-Hizmetlerine-Eri%C5%9Fim-Projesi.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• DİKAD (Diyarbakır İs Kadınları Derneği) (2016). Diyarbakır Kadın Aile Sorunları ve Çözüm Önerileri. İstanbul: Gün Matbaacılık. https://hakikatadalethafiza.org/wp-content/uploads/2018/04/DIKAD-rapor.pdf. Son erişim tarihi: 25/10/2023.
• Ferris E (2010). Ülke İçi Yerinden Edilmeye İlişkin Yasa ve Politikalar Üzerine Karşılaştırmalı Perspektifler. Türkiye'de Zorunlu Göç: Hükümet Politikaları Uluslararası Konferans Tebliğleri. 27 Haziran 2009, Van. İstanbul: TESEV Yayınları, 21-35. https://www.tesev.org.tr/wpcontent/uploads/rapor_Zorunlu_Goc_Ile_Yuzlesmek_Turkiyede_Yerinden_Edilme_Sonrasi_Vatandasligin_Insasi.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• GABB (Güneydoğu Anadolu Belediyeler Birliği) (2016). Sur’da İlan Edilen Sokağa Çıkma Yasakları ve Yaşanan Sürecin Kadınlar Ve Çocuklar Üzerindeki Etkisine İlişkin Gözlem Ve Tespit Raporu. https://hakikatadalethafiza.org/wpcontent/uploads/2016/09/2016.08.17_GABB_SurSokagaCikmayasagi_Kadin-Cocuk_Raporu.pdf Son erişim tarihi: 25/10/2023.
• Gieseken H O (2017). The Protection Of Migrants Under International Humanitarian Law. International Review of the Red Cross, 99(904), 121-152.
• Gleeson C vd. (2020). Post-Migration Factors And Mental Health Outcomes In Asylum-Seeking And Refugee Populations: A Systematic Review. European Journal of Psychotraumatology, 11(1), 1-13. 1793567.
• Göç Platformu (2011). Zorla Yerinden Edilenler İçin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Araştırma Raporu. İstanbul: Can Matbaa. https://insanhaklariizleme.org/vt/yayin_view.php?editid1=389. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• GÖÇİZDER (Göç İzleme Derneği) (2019). Sokağa Çıkma Yasakları ve Zorunlu Göç Sürecinde Kadınların Yaşadıkları Hak İhlalleri ve Deneyimleri Raporu. https://www.raporlar.org/wp-content/uploads/2019/01/Gocder_Yerinden_Edilen_Kadinlar_.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Has İ (2022). Global Securitization of Urban Space in Turkey. İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• HÜNEE (Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü) (2006). Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması. Ankara: İsmet Matbaacılık Yayıncılık.
• Hynie M (2018). The Social Determinants Of Refugee Mental Health In The Post-Migration Context: A Critical Review. The Canadian Journal Of Psychiatry, 63(5), 297-303.
• İstanbul Göç-Der (İstanbul Göç Edenler Sosyal Yardımlaşma ve Kültür Derneği) (2015). "Gitmek Mi Zor, Kalmak Mı?" Projesi: Yerinden Edilmiş Kişilerin Geri Dönüş Eğilimleri Araştırma Raporu. https://esithakikat.wordpress.com/kutuphane/. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Karalı N ve Yüksel Ş (1997). Effects Of Forced Migration On Psychological Problems Seen After Torture. In Unpublished Presentation, 5th European Conference on Traumatic Stress. Maastricht, The Netherlands. https://www.psikiyatripsikoterapi.com/travma_6.asp. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Karataş M ve Barut B (2021). Sosyal Hizmet Perspektifinden Göç ve Savunmasız Gruplar: IOM Raporları Üzerine Bir Araştırma. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(1), 86-109.
• Keser İ (2011). Göç ve zor: Diyarbakır örneğinde göç ve zorunlu göç. Ankara: Ütopya.
• Kılıç A (2021). 1990'lardan 2016'ya Türkiye'de Ülke İçi Yerinden Edilmeyi Deneyimlemek. (Basılmamış Doktora Tezi) Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Kızmaz Z ve Teğin N (2017). Özyönetim İlanları, Yerinden Edilmeler ve Kürtler. Ankara: Hegem Yayınları.
• Kurban D (2008). Ülke İçinde Yerinden Edilme Sorunu: Uluslararası Hukuktaki Gelişmeler ve Ülke Pratikleri. İçinde: D Kurban vd. (der), “Zorunlu Göç" ile Yüzleşmek: Türkiye'de Yerinden Edilme Sonrası Vatandaşlığı İnşası. İstanbul: TESEV Yayınları. 55-63.
• Kurban D vd. (2006). Güvensizlik Mirasının Aşılması: Devlet ve Yerinden Edilmiş Kişiler Arasında Toplumsal Mutabakata Doğru. İstanbul: TESEV Yayınları
• Küçükkırca İ A (2018). Suriçi’ni Ev Mekânı Üzerinden Düşünmek. Diyarbakır: Disa Yayınları Mann C M ve Fazil Q (2006). Mental illness in asylum seekers and refugees. Primary Care Mental Health, 4(1), 57-66.
• Morina N vd. (2018). Psychiatric Disorders In Refugees And İnternally Displaced Persons After Forced Displacement: A Systematic Review. Frontiers in psychiatry, 9 ( 433), 1-15.
• Mujeeb A (2015). Mental Health Of Internally Displaced Persons In Jalozai Camp, Pakistan. International Journal Of Social Psychiatry, 61(7), 653-659.
• Murray J (1998). Qualitative methods. International Review of Psychiatry, 10(4), 312-316.
• Mutlu Y (2009). Turkey’s Experience of Forced Migration After 1980s and Social Integration: A Comparative Analysis of Diyarbakır and Istanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi
• Nickerson A vd. (2017). Trauma And Mental Health In Forcibly Displaced Populations An International Society For Traumatic Stress Studies Briefing Paper. Int Soc Trauma Stress Stud, 1-37. https://istss.org/getattachment/Education-Research/Briefing-Papers/Trauma-and-Mental-Health-in-Forcibly-Displaced-Pop/Displaced-Populations-Briefing-Paper_Final.pdf.aspx. Son erişim tarihi, 26/10/2023.
• NRC (Norwegian Refugee Council) (2006). Internal Displacement: Global Overview of Trends and Developments in 2005. https://www.internal-displacement.org/sites/default/files/publications/documents/2006-global-overview2005-global-en.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Patton M Q (2018). Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri. Eds. M Bütün ve S B Demir, Ankara: Pegem Akademi.
• Roberts B vd. (2017). Mental Health Care Utilisation Among Internally Displaced Persons In Ukraine: Results From A Nation-Wide Survey. Epidemiology and Psychiatric Sciences, 1–12.
• Robjant K vd. (2009). Mental Health Implications Of Detaining Asylum Seekers: Systematic Review. British Journal Of Psychiatry, 194(04), 306–312.
• Sabhlok S R vd. (2020). Addressing The Gaps In Mental Health Care For Internally Displaced Persons. Journal Of Global Health, 10(1), 1-4.
• SAMER (Siyasal ve Sosyal Araştırmalar Merkezi) (2016). Sur İçi Zorunlu Göç Araştırma Raporu. https://esithakikat.wordpress.com/kutuphane/. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Schweitzer R vd. (2006). Trauma, Post-Migration Living Difficulties, And Social Support As Predictors Of Psychological Adjustment In Resettled Sudanese Refugees. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 40(2), 179-187.
• Shultz J M vd. (2014). Internal displacement in Colombia. Disaster Health, 2(1), 13–24.
• Sır A vd. (1998). Zorunlu İç Göç Yaşamış Bir Grupta Travma Sonrası Stres Bozukluğu Üzerine Ön Çalışma. Türk Psikiyatri Dergisi, 9, 173-180.
• Siriwardhana C vd. (2013). Prolonged Internal Displacement And Common Mental Disorders In Sri Lanka: The Comraid Study. Plos One, 8(5), E64742.
• Slewa-Younan S vd. (2014). Trauma in resettled Iraqi refugees: Differences between those seeking psychological treatment and those not seeking psychological treatment. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 23(9), 917–929.
• SPSAM (Sosyo Politik Saha Araştırmaları Merkezi) (2019). Suriçi’nden Diyarbakir merkeze yerinden edilenlere dair saha araştırma raporu. https://sahamerkezi.org/suricinden-diyarbakir-merkeze-yerinden-edilenlere-dair-saha-arastirmasi-raporu/. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• TİHV (Türkiye İnsan Hakları Vakfı) (2021). Türkiye’de Sokağa Çıkma Yasakları Haritası 16 Ağustos 2016-1 Ocak 2020. https://tihv.org.tr/sokaga-cikma-yasaklari/16-agustos-2015-1-ocak-2020-bilgi-notu/. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Tuzcu A ve Bademli K (2014). Göçün Psikososyal Etkisi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar. 6(1), 56-66.
• Uluslararası Af Örgütü (2016). Yerinden Edilen ve Mülksüzleştirilenler: Sur Sakinlerinin Evlerine Dönme Hakkı. London: Amnesty International Ltd. https://hakikatadalethafiza.org/wp-content/uploads/2016/12/2016.12.06_AmnestyReport_displaced_and_dispossessed_tur.pdf. Son erişim tarihi, 25/10/2023.
• Uphoff E vd. (2020). An Overview Of Systematic Reviews On Mental Health Promotion, Prevention, And Treatment Of Common Mental Disorders For Refugees, Asylum Seekers, And Internally Displaced Persons. Cochrane Database of Systematic Reviews, 9, 1-50.
• Ünalan, T. (2008). Ülke İçinde Yerinden Edilme Konusunda Dünyada Durum ve Mevcut Eğilimler. İçinde: D Kurban vd. (der), "Zorunlu Göç" ile Yüzleşmek: Türkiye'de Yerinden Edilme Sonrası Vatandaşlığın İnşası. İstanbul: TESEV Yayınları, 29-38.
• Yasan A vd. (2008). Prevalence of PTSD and related factors in communities living in conflictual area: The case of Diyarbakır. Torture, 18(1), 29−37.
• Yeğen M (2010). Zorunlu göç, vatandaşlık ve Kürt Meselesi. Türkiye'de Zorunlu Göç: Hükümet Politikaları Uluslararası konferans Tebliğleri. 27 Haziran 2009, Van. İstanbul: TESEV Yayınları, 102-104.
• Yüceşahin M M ve Özgür E M (2006). Türkiye’nin Güneydoğusunda Nüfusun Zorunlu Yerinden Oluşu: Süreçler ve Mekânsal Örüntü. Coğrafi Bilimler Dergisi, 4(2), 15-35.
• Walker S vd. (2020). Mental Health Of Forced Migrants Recently Granted Leave To Remain In The United Kingdom. International Journal of Social Psychiatry, 67(2), 188–196.