Cumhuriyet Dönemi Türk Vergi Sistemi: Ana Değişimler ve Mevcut Sisteme İlişkin Gözlemler

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 6, 1675 - 1700, 15.12.2023

Deniz Abukan , Cem Akın

Öz

dayalı olarak kurulmaktadır. Temel bileşenlerini vergi politikası ve vergi idaresi oluşturmaktadır. Etkin ve adil bir vergi sisteminin, iktisadi gelişmenin sağlanması ve toplumsal refahın artırılmasında önemli rolü vardır. Etkin olmayan bir vergi sistemi verimsiz ve karmaşık olacağı için gelir kaybına yol açacak, yönetim ve uyum maliyetlerini artıracaktır. Adil olmayan bir vergi sistemi ise eşit ödeme gücüne sahip olanların farklı miktarlarda vergi ödemelerine (yatay adaletin bozulması) ve farklı ödeme gücüne sahip olanların ise aynı miktarlarda vergi ödemelerine (dikey adaletin bozulması) neden olacağı için vergi yükünün toplumda adil bir şekilde dağılımını engelleyecektir. Dolayısıyla değişen zaman ve koşullar karşısında vergi sistemlerinin karmaşık, esnek ve etkin olmayan, yatay ve dikey adaleti sağlayamayan bir yapıya dönüşmemesi adına değişim ve yenilenme süreçlerine tabi tutulması gerekmektedir. Bu çalışmada Cumhuriyet döneminde Türk vergi sisteminin değişim ve dönüşüm sürecinin analiz edilmesi amaçlanmıştır. Dönem boyunca vergi sistemindeki önemli reform düzenlemeleri dikkate alınarak tarihsel bir değerlendirme yapılmakta ve bu gelişmeler sonucu meydana gelen mevcut vergi sistemi etkinlik ve adalet ilkeleri çerçevesinde değerlendirilmektedir. Çalışmada Cumhuriyet dönemi boyunca vergi sisteminin çarpık, adaletsiz ve düzensiz yapısını büyük oranda koruduğu ve hayata geçirilen birçok düzenlemeye rağmen bu sorunları çözecek bir vergi reformunun henüz tam anlamıyla gerçekleştirilemediği bulgusuna ulaşılmıştır. Vergi sisteminin temel yapısal problemleri arasında mükelleflerin şahsi özelliklerini gözetmeyen dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içinde baskın hale gelmesi, emek sınıfının üzerindeki yüksek vergi yükü, sık sık çıkarılan vergi afları, istisna ve muafiyetlerin fazlalığı, kayıt dışılığın yaygınlığı ve mükellef sayısının düşük olması sayılabilir. Diğer taraftan 1980 sonrası neoliberal küreselleşme süreciyle birlikte sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi, küresel vergi rekabetini artırmış, bu da vergi politikası üzerinde sermaye yanlısı baskı oluşturmuştur. Sonuç olarak mali, iktisadi ve sosyal fonksiyonları bir bütün olarak çalışan, etkin ve adil bir vergi sistemi oluşturabilmek için köklü ve kapsamlı reformlar yapılmasının hala gerekli olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Vergi Sistemi, Vergi Reformu, Dolaylı-Dolaysız Vergiler, Ekonomik Etkinlik, Sosyal Adalet.

Main Changes in the Turkish Tax System in the Republican Era and Observations on the Current System

Öz

Tax systems are established based on a certain consensus under the limitation of structures and institutions in economic, social and political fields. Its main components are tax policy and tax administration. An efficient and fair tax system has an important role in ensuring economic development and increasing social welfare. An inefficient tax system will be inefficient and complex, leading to loss of revenue and increasing administration and compliance costs. An unfair tax system, on the other hand, will prevent a fair distribution of the tax burden in the society as it will cause those with equal ability to pay to pay different amounts of tax (distortion of horizontal justice) and those with different ability to pay to pay the same amount of tax (distortion of vertical justice). Therefore, in the face of changing times and conditions, tax systems should be subjected to change and renewal processes in order not to turn into a complex, inflexible and inefficient structure that cannot provide horizontal and vertical justice. This study aims to analyze the change and transformation process of the Turkish tax system in the Republican period. A historical evaluation is made by taking into account the important reform arrangements in the tax system during the period and the current tax system resulting from these developments is evaluated within the framework of the principles of efficiency and fairness. In the study, it is found that the distorted, unjust and irregular structure of the tax system has been preserved to a great extent throughout the Republican period and that a tax reform that will solve these problems has not yet been fully realized despite many regulations that have been implemented. The main structural problems of the tax system include the dominance of indirect taxes, which do not take into account the personal characteristics of the taxpayers, the high tax burden on the labour class, frequent tax amnesties, the excess of exemptions and exception, the prevalence of informality and the low number of taxpayers. On the other hand, the liberalisation of capital movements with the neoliberal globalisation process after 1980 has increased global tax competition, which has created pro-capitalist pressure on tax policy. As a result, it is believed that deep-rooted and comprehensive

Anahtar Kelimeler

Turkish Tax System, Tax Reform, Indirect and Direct Taxes, Economic Efficiency, Social Justice.

Kaynakça

• Akdoğan A (2005). Kamu Maliyesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Albi E (2011). The Challenges of Corporate Income Taxes in a Globalized World. İçinde E Albi ve J Martinez-Vazquez (der), The Elgar Guide to Tax Systems, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 130-182.
• Albi E ve Martinez-Vazquez J (2011). Introduction. İçinde E Albi ve J Martinez-Vazquez (der), The Elgar Guide to Tax Systems, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 1-9.
• Brys B vd. (2015). OECD Ülkelerinde Vergi Reformu Eğilimleri. Vergi Dünyası Dergisi, 404, 76-86.
• Bulutoğlu K (1970). Türk Vergi Sistemi. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Buyruk A Ö (2012). Türk Vergi Tarihinde 1950 Büyük Vergi Reformu: Nedenleri, Temelleri ve Getirdikleri. Vergi Dünyası Dergisi, 372, 144-151.
• Cnossen S (2011). The Economics of Excise Taxation. İçinde E Albi ve J Martinez-Vazquez (der), The Elgar Guide to Tax Systems, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 278-299.
• Çağan N (1984). Türk Anayasası Açısından Vergilendirme Yetkisi. https://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/anyarg1/namicagan.pdf. Son erişim tarihi, 25/08/2023.
• Demirli Y (2011). Gelişmekte Olan Ülkelerde Vergi Reformları ve Türkiye’de Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Açısından Değerlendirme. Yayın No:2011/412, Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (2001). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı: Vergi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Yayın No: 2597, Ankara: DPT.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (2007). Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı: Vergi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Yayın No: 2734, Ankara: DPT.
• Efe-Nalbant G (2021). Gelişmekte Olan Ülkelerde Vergi Yapısının Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi: Dinamik Panel Veri Analizi. Akademik Hassasiyetler, 8 (17), 259-284.
• Fırat M (2013). Türk Vergi Sisteminin Etkinlik ve Adalet Açısından Değerlendirilmesi. Vergi Sorunları Dergisi, 295, 191-203.
• Gencel U (2005). Türk Vergi Sisteminde Vergi Adaleti. Vergi Sorunları Dergisi, 201, 150-162.
• Hazine ve Maliye Bakanlığı (2023). Genel Yönetim Mali İstatistikleri. https://muhasebat.hmb.gov.tr/genel-yonetim-mali-istatistikleri. Ankara: Hazine ve Maliye Bakanlığı.
• KB (Kalkınma Bakanlığı) (2014). Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018 Vergi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Yayın No: 2896, Ankara: KB.
• KB (Kalkınma Bakanlığı) (2018). On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023): Büyüme Odaklı Vergilendirme Çalışma Grubu Raporu. Yayın No: 3042, Ankara: KB.
• Khalilzadeh-Shirazi J ve Shah A (2002). Gelişmekte Olan Ülkelerde Vergi Reformu. Çev. M Öz, Vergi Dünyası Dergisi, Nisan, 135-140.
• Kıranoğlu T (2003). Vergi Adaleti, Vergi Sorunları Dergisi, 174, 129-143.
• Kıvanç H H (2008). Vergi Reformunun Çerçevesi ve Türkiye’deki Gelişimi. Vergi Sorunları Dergisi, Temmuz 238, 182-197.
• Kirmanoğlu H (2009). Kamu Ekonomisi Analizi. İstanbul: Beta Basım Yayın.
• Kiser E ve Karceski S M (2017). Political Economy of Taxation. The Annual Review of Political Science, 20, 75-92.
• Nadaroğlu H (1998). Kamu Maliyesi Teorisi. İstanbul: Beta Basın Yayın.
• Owens J (1990). Vergi Reformu: Uluslararası Bakış. Çev. S Kazıcı, Vergi Dünyası Dergisi, 106 Haziran, 32-43.
• Öncel M vd. (2008). Vergi Hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Öz N S (2006). Gelir Vergisinde Vergiyi Doğuran Olay: Elde Etme. Ankara: Maliye ve Hukuk Yayınları.
• Pınar A (2003). Kamu Maliyesi ve Maliye Politikası. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Sakınç S (2016). Türkiye İçin Vergi Reformu Önerileri. Liberal Perspektif Rapor, 9, Ankara: Özgürlük Araştırmaları Derneği
• Samancı M (2018). Mısır’ın Sosyo-Ekonomik Yapısı İçerisinde Vergi Sistemi’nin Gelişimi ve Türk Vergi Sistemi ile Karşılaştırılması. Akademik Hassasiyetler, 5 (9), 135-153.
• Sarıoğlu F (2017). Cari Açık Tartışmaları Bağlamında Türkiye’de Vergi Reformu. Akademik Hassasiyetler, 4 (7), 23-38.
• Smith A (1977 [1776]). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Chicago: University of Chicago Pr.
• Söyler İ (2006). Vergilemede Adalet İlkesi Açısından Türk Vergi Sisteminin Analizi. Vergi Sorunları Dergisi, 209, 31-43.
• Söyler İ ve Çolak M (2013). Nasıl Bir Vergi Reformu. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 35, 215-222.
• Stiglitz J E (2000). Economics of the Public Sector. New York: W.W. Norton & Company Inc.
• Tanzi V (2011). Tax Systems in the OECD: Recent Evolution, Competition, And Convergence. İçinde E Albi ve J Martinez-Vazquez (der), The Elgar Guide to Tax Systems, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 11-36.
• Trotman-Dickenson D I (1996). Economics of the Public Sector. London: Palgrave Economics & Finance Collection, Economics and Finance.
• Turan S (1998). Vergi Teorisi ve Politikası. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Türk İ (2010). Kamu Maliyesi. Ankara: İmaj Yayınevi.
• Uluatam Ö (2005). Kamu Maliyesi. Ankara: İmaj Yayınevi.
• Varcan N (1987). Türkiye’de Vergi Politikalarının Oluşumu. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi İktisadi ve Bilimler Fakültesi Yayınları.
• Yaraşlı O G (2005). Türkiye’de Vergi Reformu. Yayın No:2005/367, Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı.
• Zenginobuz Ü vd. (2006). Yurttaşların Cebinden Devletin Kasasına: Türkiye’de Kim Ne Kadar Vergi Ödüyor? İstanbul: Boğaziçi Ü. Araştırma Raporu 2006-18.