Said Halim Paşa’nın Siyasal Tasavvuru: Osmanlı’nın Krizi ve İslam’ın Yeniden Siyasallaşması

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 1, 127 - 156, 15.03.2024

Şenol Gündoğdu

Öz

Bu çalışmanın konusu, Osmanlı Devleti’nin son yıllarının önemli devlet adamlarından ve İslamcı düşünürlerinden olan Said Halim Paşa’nın Osmanlı Devleti’nin krizinin çözümüne dair siyasal tasavvurunu serimlemek olacaktır. Osmanlı Devleti’nin bir kriz içinde olduğu ve yeni bir düzen getirilmesi gerektiği konusunda çağdaşları ile aynı fikirde olan Said Halim Paşa, siyasal tasavvuru itibariyle hem dönemin diğer entelektüellerinden hem de İslamcı/muhafazakâr elitlerinden ayrılmaktadır. Döneminin İslamcı düşüncesinin aksine toplumsal ve siyasal sorunların temelini toplumun bütününde değil, devlet iktidarını elinde bulunduran siyasal elitlerde bulmaktadır. Tanzimat sonrasında ortaya çıkan elitlerin temel sorunu; modernleşmeyi Batılılaşma olarak değerlendirmeleri, bu nedenle de olumsuz anlamda taklitçi olmalarına dayanmaktadır. Zira Batı’dan farklı bir toplumsallık ve tarihsellik barındıran Osmanlı Devleti’nde ve toplumunda dönüşümün, Batı’dan farklı olması gerektiğini düşünen Said Halim Paşa’ya göre; elitlerin taklitçi olmalarındaki sebep, Batı ile Osmanlı arasındaki bu farkı gör(e)memeleri ve/veya görmezden gelmelerinden kaynaklıdır. Said Halim Paşa’nın düşüncesinde krizi aşmanın yolu tek kelime ile ifade edilmektedir: İslamlaşmak. Krizi ortadan kaldıracak ve Osmanlı’yı ideal düzen haline getirecek eylem ona göre yine elitlerin elindedir. Bu doğrultuda elitler, bir taraftan kendileri İslamlaşarak diğer taraftan da toplumu yeniden İslamlaştırarak hem toplumsal hem de siyasal düzeni kadir-i mutlak olarak varsaydığı İslamiyet vasıtasıyla mükemmelleştirecektir. Böylece taklitçi elitlerin yerini organik aydınlar alacaktır. İslamlaşmak ifadesi, Said Halim Paşa’nın basitçe kullandığı ve eski olanı yeniden hatırlamayı anlatan bir sözcük değildir. Aksine onun tasavvuruna göre, düzeni var edecek faillik Müslümanların elindedir. Müslümanlar, Müslümanlıklarını hatırlayarak hem kendilerini birer özne olarak var edecek hem de siyasal/toplumsal birliği yeniden oluşturacaklardır. Said Halim Paşa’nın tasavvuru; her ne kadar akademik anlamda doğrudan bir kaynağa atıf yapmasa da geleneksel ve İslami kaynaklardan değil, Batılı siyasal kuramlardan, özellikle de egemenlik ve toplumsal sözleşme kuramlarından beslenmektedir. Son tahlilde Said Halim Paşa, İslamlaşma kavramı üzerinden bir İslamlaştırma pratiği tasavvur ederek esasında üstten inmeci, dayatmacı ve elitist bir düzen arayışına yönelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Said Halim Paşa, Türkiye Siyasi Düşünce Tarihi, İslamcılık, Egemenlik Kuramı, İkinci Meşrutiyet Dönemi

Kaynakça

• Ağaoğulları, M A vd. (2015). Sokrates'ten Jakobenlere Batı'da Siyasal Düşünceler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akın, M H (2011). Said Halim Paşa Düşüncesinde Yerlilik Meselesi. TYB Akademi, 1(3), 141-149.
• Arnhart, L (2011). Plato'dan Rawls'a Siyasi Düşünce Tarihi. Ankara: Adres Yayınları.
• Arslan, D A (2003). Eşitsizliğin Teorik Temelleri: Elit Teorisi. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(2), 115-135.
• Berkes, N (2003). Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bora, T (2016). Cereyanlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bostan, M H (1992). Said Halim Paşa. İstanbul: İrfan Yayıncılık.
• Doğan, N (2019). Said Halim Paşa’nın Düşüncesinde Siyasal ve Toplum Tasavvuru. Sosyoloji Divanı(11).
• Esgün, T G (2014). Carl Schmitt. In A. Tunçel & K. Gülenç (Eds.), Siyaset Felsefesi Tarihi: Platon'dan Zizek'e (pp. 495-511). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Gramsci, A (1992). Selection from the Prison Notebooks. New York: International Publishers.
• Hobbes, T (2007). Leviathan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Jouvenel, B d (1961). Rousseau the Pessimistic Evolutionist. Yale French Studies(28), 83-96.
• Kara, İ (2001). İslamcıların Siyasi Görüşleri. Istanbul: Dergah Yayınları.
• Kayalı, K (1985). Said Halim Paşa. In M. Belge (Ed.), Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi 5. Cilt (pp. 1304-1306). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koselleck, R (2009). Kavramlar Tarihi: Politik ve Sosyal Dilin Semantiği ve Pragmatiği Üzerine Araştırmalar İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mannheim, K (2016). İdeoloji ve Ütopya. Ankara: Nika Yayınevi.
• Meriç, C (2002). Umrandan Uygarlığa. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mosca, G (1939). The Ruling Class, New York: McGraw-Hill Book Company.
• Özyurt, C. (2013). Said Halim Paşa Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik: Muhafazakâr-Reformcu İslâmcılığın Oluşumu. Muhafazakâr Düşünce, 10(37), 67-102.
• Paşa, S H (2019). Külliyâtı. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Ruby, C (2014). Siyaset Felsefesine Giriş. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Schmitt, C (1996). Siyasal İlahiyat. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Schmitt, C 2006. Parlamenter Demokrasinin Krizi, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Schmitt, C (2012). Siyasal Kavramı. İstanbul: Metis Yayınları.
• Şeyhun, A (2011). Said Halim Paşa: Osmanlı Devlet Adamı ve İslâmcı Düşünür. TYB Akademi, 1(3), 67-79.
• Türk, D (2013). Öteki, Düşman, Olay: Levinas, Schmitt ve Badiou’da Etik ve Siyaset. İstanbul: Metis Yayınları.
• Wasti, S T (2008). Said Halim Pasha–Philosopher Prince. Middle Eastern Studies, 44(1), 85-104.