Adam Smith’in Milletlerin Zenginliği’nde bir etik tasarı olarak kapitalizm

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 3, 695 - 715, 27.09.2024

Pelin Tuştaş

Öz

Adam Smith’in iktisadın kurucu metni sayılan Milletlerin Zenginliği eseri, kitabın ismine de yansıdığı üzere milletlerin zenginliğinin artışının doğası ve nedenlerine yönelik bir analizle, bu zenginliğin nasıl artırılacağına odaklanır. Smith’e göre zenginliğin ve dolayısıyla refahın artışının yolu serbest piyasa sistemidir. Smith akademik ve güncel tartışmalarda ya da iktisat ders kitaplarında yaygın biçimde serbest piyasa kuramına vurguyla ele alınır; hatta adı laissez-faire ile neredeyse eş anlamlı olarak anılır. Smith’in düşünsel mirası ve iktisat bilimine serbest piyasa kuramının çok ötesine geçen katkıları genellikle görmezden gelinir. Smith, aslında, Milletlerin Zenginliği’nde iktisadı bu kuramla sınırlı olmayacak şekilde, ahlak ve adalet perspektifinden ele alır. Öyle ki, piyasaya dair yaptığı, ünlü ve çok alıntılanan 'görünmez el' metaforunu, ilk kez Ahlaki Duygular Kuramı eserinde insanların ahlaki duygularının görünmez bir el gibi daha adil bir bölüşüme yol açacağını belirtirken kullanır. “Doğal özgürlüğün açık ve yalın sistemi” olarak tanımladığı kapitalizmi de bireylerin ahlaki duyguları doğrultusunda, karşılıklı yükümlülük bilinciyle davrandıkları bir yapı olarak ortaya koyar. Kitapta serbest piyasa savunusu ve önemli bir yer tutan merkantilizm eleştirisi, toplumun çoğunluğunun refahının sağlanması perspektifini temel alır. Smith burada merkantilizmi toplumun çoğunluğunun refahı pahasına az sayıda kişinin çıkarını koruması, kişisel özgürlüklere ket vurması yönünden eleştirir. Serbest piyasa sistemini de insan özgürlüğü ve ilerleme vaadi yönünden geçmiş ekonomik ve kurumsal yapılardan üstün görmekle birlikte toplumun bütünü açısından kusursuz olarak nitelemez; mutluluk, eşitlik, adalet, bireysel yapabilirlikler ve genel anlamda iktisadi ve sosyal refahı geliştirecek çeşitli reformlar gerektirdiğini düşünür. Yani serbest piyasa sistemini sadece iktisadi etkinlik değil, aynı zamanda adalet açısından ele alır. Toplumun çoğunluğunu oluşturan yoksulların sefaletiyle, ahlaki bir duygu olarak tanımladığı duygudaşlık kurar; refahlarının sağlaması gereğine önemle vurgu yapar ve bunun sağlanması konusunda devlete görevler yükler. Kısacası Smith, iktisat biliminin temel sorunu olduğunu düşündüğü büyümeyi işçi sınıfı başta olmak üzere bütün halkın ekonomik ve ekonomi dışı refahından bağımsız ele almayan; piyasanın -yine en keskin biçimde işçi sınıfını etkileyen- adalet ve eşitliğe aykırı arazlarından sıkça dem vuran, iktisadi analizinde bunları tespit etmekle kalmayıp çözüme kavuşmaları konusunda devleti göreve çağıran bir bilim insanıdır. Bütün bunlar göz önüne alındığında Smith’in saf bir laissez-faire savunucusu olduğu düşüncesinin önemli bir yanlış anlaşılma olduğu kolaylıkla söylenebilir. Aksine, Smith’in kapitalizmi etik bir tasarı olarak gördüğü iddia edilebilir. Bu bakış açısı, Smith’in iktisadi kavrayışı ve analizini değerlendirme açısından oldukça yararlı bir perspektif sunar.

Anahtar Kelimeler

Adam Smith, iktisat, piyasa, adalet, ahlaki ekonomi

Kaynakça

• Alvey J E (2003). Adam Smith’s View of History: Consistent or Paradoxical?. History of the Human Sciences, 16 (2), 1-25.
• Arrighi G (2009). Adam Smith Pekin’de: 21. Yüzyılın Soykütüğü. Çev. İ Yıldız, İstanbul: Yordam Kitap.
• Buğra A (2012). Bir Toplumsal Dönüşümü Anlama Çabalarına Katkı: Bugün Türkiye’de E. P. Thompson’ı Okumak. İçinde: E P Thompson (der), İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu, Çev. U Kocabaşoğlu, İstanbul: Birikim Yayınları.
• Blaug M (2014). İktisat Kuramının Geçmişine Bakış. Çev. A Birdal ve F Güle, Ankara: Efil Yayınevi.
• Dobb M (2002). Theories of Value and Distribution Since Adam Smith. Cambridge: Cambridge University Press.
• Dwyer J (2005). Ethics and Economics: Bridging Adam Smith’s Theory of Moral Sentiments and Wealth of Nations. Journal of British Studies, 44 (4), 662-687.
• Evensky J (2005). Adam Smith’s Theory of Moral Sentiments: On Morals and Why They Matter to a Liberal Society of Free People and Free Markets. Journal of Economic Perspectives, 19 (3), 109–130.
• Freeman M ve Louçã F (2013). Zaman Akıp Giderken: Sanayi Devrimlerinden Bilgi Devrimine. Çev. O S Binatlı, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Harman C (2010). Halkların Dünya Tarihi. Çev. U Kocabaşoğlu, İstanbul: Yordam Kitap.
• Himmelfarb G (1985). The Idea of Poverty. Londra: Faber and Faber.
• Hont I ve Ignatieff M (1985). Wealth & Virtue. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kovancı O (2003). Hayır Anlayışından Sosyal Devlete: İngiliz Yoksul Yasaları. Mülkiye Dergisi, 27 (239), 255-278.
• Marx K (2011a). Kapital, Cilt I. Çev. M Selik ve N Satlıgan, İstanbul: Yordam Kitap.
• Marx K (2011b). Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı. Çev. S Belli, Ankara: Sol Yayınları.
• Meek R L (1967). Economics and Ideology and Other Essays. Londra: Chapman and Hall Ltd.
• Milonakis D ve Fine B (2008). From Political Economy To Economics. New York: Taylor and Francis.
• Polanyi K (2010). Büyük Dönüşüm / Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri. Çev. A Buğra, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Robbins L (1978). The Theory of Economic Policy. Londra: The Macmillan Press.
• Roll E (1961). A History of Economic Thought. New York: Prentice-Hall.
• Rusche G ve Kirchheimer O (2017). Punishment and Social Structure. Londra: Routledge.
• Samuelson P (1987). İktisat. Çev. D Demirgil, İstanbul: Menteş Kitabevi.
• Screpanti E ve Zamagni S (2005). An Outline of the History of Economic Thought. New York: Oxford University Press.
• Sen A (2003). Etik ve Ekonomi. Çev. A Süha, İstanbul: Doğan Kitapçılık AŞ.
• Sen A (2010). Adam Smith and the Contemporary World. Erasmus Journal for Philosophy and Economics, 3 (1), 50-67.
• Slack P (1995). The English Poor Law, 1531-1782. Cambridge: Cambridge University Press.
• Smith A (2011). Milletlerin Zenginliği. Çev. H Derin, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Smith A (2022). Ahlaki Duygular Kuramı. Çev. B Tartıcı, İstanbul: Liberus Kitap.
• Stigler G (1975). Smith’s Travels on the Ship of State. İçinde: A S Skinner ve T Wilson (der), Essays on Adam Smith, Oxford: Clarendon Press, 237-246.
• Thompson E P (1971). The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century. Past & Present, 50, 76-136.
• Thompson E P (2006). Avam ve Görenek: İngiltere’de Geleneksel Popüler Kültür Üzerine Araştırmalar. Çev. U Kocabaşoğlu, İstanbul: Birikim Yayınları.
• Wells T R (2014). Recovering Adam Smith’s Ethical Economics. Real-World Economics Review, 68, 90-97.