Zekât Mallarında Aranan Şartlar Bağlamında Sosyal Sorumluluk

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 163 - 180, 31.12.2021

Yusuf Balta

Öz

Konu ve Amaç: Zekât, Kur’ân ve Sünnet’le farz kılınan, Hanefîlere göre salt ibadet,
cumhura göre ise mala müteallik bir mükellefiyettir. Zekât verilecek mallar naslarda
delâleten ve sarâhaten zikredilmişlerdir. Fukaha, bu malların zekâta tâbi olabilmesi
için bulunması lazım olan şartları “mülkiyet, nemâ, havâic-i asliyye, nisab, borç ve yıl”
olarak belirlemişlerdir. Bu şartların bazıları sosyal sorumluluğu dolaylı olarak
ilgilendirirken bazıları da doğrudan ilişkilidir. Bu ilişki iki taraflıdır: Birincisi üretimi
yani tasarrufu teşvik ve zekât mükellefinin geçimine yöneliktir. İkincisi ise infaka
muhatap olması bakımından zekâtın sarf yerlerini yani toplumun harcama eğilimi en
yüksek katmanını ilgilendirmektedir. Mülkiyet, malla maliki arasındaki bağı ve mal
üzerindeki tasarruf hakkını ifade etmektedir. Diğer şartlar ise malikin üzerinde
tasarruf hakkına sahip olduğu mallarda bulunması gereken şartlardır. Malik belli
şartlara haiz zekât malının asıl malikinin Allah Teâlâ olduğunu bilerek farz olan
zekatını ayette belirlenen kimselere vererek sosyal sorumluluk iki yönlü
gerçekleşecektir. Bu çalışmada, zekât mükellefi ve zekâtın sarf yerleri açısından zekât
mallarında aranan şartlar çerçevesinde, sosyal sorumluluk boyutları irdelenmeye
çalışılacaktır.
Yöntem: Bu çalışmada karşılaştırma yöntemiyle Zekât Mallarında Aranan Şartlar
Bağlamında Sosyal Sorumluluk incelenmiştir. Elde edilen verilerle zekât mallarında
aranan şartlar bağlamında mezheplerin mali sosyal sorumluluğa imkân veren bakış
açıları ortaya konmaya çalışılmıştır.
Bulgular: Zekâtı mali bir ibadet olarak kabul eden mezhepler, zekâtı farklı farklı tarif
etmişlerdir. Hanefiler zekâtın farzıyyeti için şahsın eda ehliyetine haiz olmasını şart
koşarlarken, Şafiîler ve cumhur zekât malının nisaba ulaşmasını yeterli görmüşlerdir.
İslam’da zekât, ehliyete haiz mükellefin veya nisaba ulaşmış maldan devlete ödenen
ve devletinde topladığı mecburi bir vergidir. Tevbe suresi 2/60. Ayette geçen sarf
yerleri açısından da sosyal yardımlaşma müessesesidir. Zekâtın böyle bir müessese
olarak bilinmesini sağlayan şeyler ise, zekât malının taşıdığı bazı şartlardır. Zekât
bütünlüğünü oluşturan bu şartlar mülkiyet, nemâ, nisab, yıl, borç ve havaic-i
asliyyedir. Zekât malları nâmidir (artıcı ve gelişen). Mülkiyet ise mal üzerinde tasarruf
yapacak şahsa aidiyetini bildirmektedir. Çünkü sahipsiz ve başkasının mülkiyetinde
olan mal üzerinde bir başkası tasarrufa ehil değildir. Yıl, zekât verilecek malın artış
için gerekli süreyi; nisab ise malın zekât verilebilecek miktarını belirtmektedir. Bu
şartları kabul etmede mezhepler ihtilaflıdır. Zekât mallarında aranan bu şartlar, zekât
mükellefini fakir düşürmemekte ve temel ihtiyaçlarının karşılanmasını
sağlamaktadır. Aynı zamanda mükellefi yeniden üretmeye teşvik etmektedir. Mükellef
bu yönlerden güvence altına alındığında topluma yönelik mali sosyal sorumlulukları da tekrar etmektedir. İşte bunları sağlayan ise zekât mallarında aranan şartlardır.
Böylece bu şartlar sosyal sorumluluk açısından iki yönlü bir işlev yerine
getirmektedirler.
Sonuç: Zekât Kuran’da belirtilen belli kimselere temlik edilen mecburi mali sosyal
sorumluluğa haiz bir mükellefiyettir. Zekât mallarında aranan şartların çerçevelediği
sınırlar dahilinde bu sorumluluk yerine getirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Zekât, Mükellef, Sosyal Sorumluluk, Fakir

Social Responsibility in The Conditions Requested in Zakat Goods Abstract

Öz

Subject and Purpose: Zakat is obligatory according to the Qur'an and Sunnah.
According to Hanafis, zakat is pure worship, while according to other jurists, it is a
property-related obligation. The goods for which zakat will be given are mentioned
clearly and implicitly in the texts. Fuqaha determined the conditions that must be met
in order for these goods to be subject to zakat as "ownership, nema, havâic-i asliyye,
nisab, debt and year". Some of these terms are indirectly related to social
responsibility, while others are directly related. This relationship is two-sided: The
first one is aimed at encouraging production, that is, saving, and for the livelihood of
the zakat payer. The second one concerns the places where zakat is spent, that is, the
highest stratum of the society, as it is the addressee of infaq. Ownership refers to the
bond between the property and the owner and the right to dispose of the property.
Other conditions are the conditions that must be present in the goods on which the
owner has the right of disposition. Social responsibility will be realized in two ways,
by giving zakat, which is obligatory, to the people specified in the verse, knowing that
the real owner of the zakat property that has certain conditions is Allah. In this study,
it will be tried to examine the social responsibility dimensions within the framework
of the conditions sought in zakat goods in terms of the zakat payer and the places
where zakat is spent.
Method: In this study, "Social Responsibility in The Conditions Requested in Zakat
Goods" has been examined by comparison method. With the data obtained, it has been
tried to reveal the perspectives of the sects that opportunity financial social
responsibility in the context of the conditions sought in zakat goods.
Results: The sects that accept zakat as financial worship have defined zakat in
different ways. While the Hanafis stipulated that one must have the capacity to give
zakat for fard zakat, the Shafiis and the people saw this as sufficient for the zakat goods
to reach the nisab. In Islam, zakat is a compulsory tax paid to the state by the
authorized taxpayer or the property that has reached the nisab and collected in the
state. In Tevbe 2/60, it is also a social aid institution in terms of consumption places
mentioned in the verse. The things that make zakat known as such an institution are
some of the conditions that zakat property carries. These conditions constitute the
integrity of zakat; property, nema, nisab, year, debt, and basic needs. Zakat goods are
nami (increasing and growing). Ownership, on the other hand, declares that the
property belongs to the person who will dispose of it. Because someone else is not
authorized to dispose of property that is not owned and in the possession of someone
else. The year is the time required for the property to be given zakat to increase; Nisab,
on the other hand, indicates the number of goods that can be given zakat. The sects
are disputed about accepting these conditions. These conditions sought in zakat goods
do not make the zakat payer poor and ensure that their basic needs are met. It also
encourages the taxpayer to reproduce. When the taxpayer is secured in these aspects,
he repeats his financial and social responsibilities towards the society. What provides
these are the conditions sought in zakat goods. Thus, these conditions fulfill a two-way
function in terms of social responsibility.
Conclusions: Zakat is an obligatory financial and social responsibility obligation
given to certain people mentioned in the Qur'an. This responsibility is fulfilled within
the limits framed by the conditions sought in zakat goods

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Zakat, Taxpayer, Social Responsibility, Poor

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed. Mesâilü İmâmı Ahmed b. Hanbel Rivâyetü İbnuhû Abdullah b. Ahmed. thk. Züheyr eşŞeviş. Dımeşk: el-Mektebetü’l-islâmî, 1981.
• Abdulmenâm, Mahmûd Abdurrahman. Mu′cemu’l-Mustalâhâti ve Elfâzı’l-fıkhıyye. 3 Cilt. Kahire: y.y., ts.
• Akyüz, Vecdi. Mukayeseli İbadetler İlmihali. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Balta, Yusuf. İslam Hukukunda Zekât Malları ve Nisabları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Balta, Yusuf. “İslam Hukukunda Temel İhtiyaç Listeleri”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1 (2016), 227-239.
• Balta, Yusuf. “İslam Hukuku’nda Zekâta Konu Olması Açısından Mal Tanımı”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1 (2019), 45-72.
• Beyhâkî, Ebî Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-ilmiyye, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûkı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yay., 1968.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. 4 Cilt. Kâhire: el-Matbaatü’s-selefiyye, 1400/1979.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamahâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1992.
• Cezîrî, Abdurrahman. Kitâbu’l-fıkhı alâ Mezâhibu’l-erbaa. trc. Mehmet Keskin. 4 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991.
• Cürcânî, Ali b. Seyyid Şerif. Muğcemu’t-ta′rîfât. Kâhire: Dâru’l-fazîle, ts.
• Demir, Fahri. İslam Hukûkunda Mülkiyet Hakkı ve Servet Dağılımı. Ankara, 1988.
• Derdîr, Ahmed b. Muhammed b. Derdîr el-Mâlikî. eş-Şerhu’s-sağîr. Kâhire: y.y., ts.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvud. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm. Kitâbu’l-emvâl. thk. Ebû Enes Seyyid b. Recep. 2 Cilt. Mısır: Dâru’l-hedyi’nNebevî, 2007.
• Ebû Yûsuf, Yakup b. İbrahîm. Kitâbu’l-harâc. Beyrut: Dâru’l-marife, 1979.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukûk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Erkal, Mehmet. “Nisab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/138-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Erkal, Mehmet. “Zekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/ 207-209. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Halıcı, Ali. “İşletmelerde Sosyal Sorumluluk Stratejileri: Çanakkale İlinde Bir Araştırma”. Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7/1, (2001), 11-27.
• Hamidullah, Muhammed. el-Vesâiku’s-siyâsiyye. trc. Vecdi Akyüz. İstanbul: İz yayıncılık, ts.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-muḫtâr şerhu Tenvîri’l-ebṣâr. thk.
• Abdulmenam Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kutübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr alâ’d-dürri’l-Muhtâr şerhü Tenvîri’l-Ebsâr. Riyad: Dâru’lâlemi’l-kütüb, 2003.
• İbnü’l-′Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah. Ahkâmu’l-Kur’an. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed. Mücmelü’l-luġa. 4 Cilt. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultan. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1986.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 17 Cilt. Riyad: Dâru’t-Tîbe, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 9 Cilt. Mısır: İdâratü’t-tibâati’l-münîriyye, 1968.
• İbn Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdulvâhid. Şerhü Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye, 2003.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru’t-tîbe, 1999.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. Zâdü’l-meâd fî Hedyi hayri’l-ibâd. thk. Şuayb Arnâvûd, Abdulkadir Arnâvûd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1994.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvâfakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Kâfî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-hicr, 1998.
• İbn Kudâme, Ebu Muhammed Muvâfakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî alâ muhtasari’lHırakî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Abdulfettah Muhammed el-Halû. 15 Cilt. Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1997.
• İbn Kudâme, Ebul Ferec Şemsüddin Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisi. el-Mukni eş şerhu’l-kebir. Beyrut: y.y., 1984.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn-i Mâce. Riyad: Mektebetü’l-meârif, ts.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Ahmed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 6 Cilt. Kâhire: Dâru’l-meârif, ts.
• İbn Münzîr, Muhammed b. İbrahim. Kitâbü’l-icmâ. Ankara: y.y., 1983.
• İbn Nüceym, Zeynuddîn b. İbrahim. el-Bahru’r-râik şerhu kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Kâhire: y.y., 1311/1890.
• İbn Nüceym, Zeynuddîn b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: y.y., 1985.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müçtehid ve nihâyetü’l-muktesid. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-mârife, 1982.
• İmam Mâlik, Ebû Abdullah b. Enes el-Asbâhî. el-Muvattâ. thk. Beşşâr Marûf. Beyrut: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1997-1417.
• İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed er-Râgıb. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. 2 Cilt. b.y.: Mektebetü Nazâr Mustafâ el-Bâz, ts.
• Karadâvî, Yusuf. Fıkhu-z-zekât. trc. İbrahim Sarmış. 2 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1986.
• Kâsânî, Alâeddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye, 2003.
• Koca, Ferhat. İslam İbadet Esasları. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınevi, 2013.
• Kudûrî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Cafer. Muhtasaru’l-Kudûrî fî’l-fıkhı’l-Hanefî. Beyrut: Dâru’lkütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Makdîsî, Ebû Abdullah Muhammed Müflih. Kitabü’l-Furû. Beyrut: y.y., 2003.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habib. el-Hâvi’l-kebir fî fıkhi’l-mezhebi’l-İmami’ş-Şafiî. thk. eş-Şeyh Muhammed Muavved, eş-Şeyh Adil Ahmed. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Ahkâmu’s-Sultâniyye ve’l-Velâyâtü’d-Dîniyye. thk. Ahmed Mübârek el-Bağdâvî. Kuveyt: Dâru İbni Kuteybe, 1989.
• Mergînânî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ebî Bekr b. Abdulcelîl. el-Hidâye fî Şerhi bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Erkâm, ts.
• Mevsîlî, Abdullah b. Mahmud. el-İhtiyâr li ta’lili’l-muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Miras, Kâmil. Sahîhi Buhâri Muhtasarı Tecrîdi Sarih Tercemesi ve Şerhi. Ankara: DİB. Yayınları, 1981.
• Müslim, Müslim b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1991.
• Müttakī el-Hindî. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efʿâl. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’n-Nesâî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şerif. Kitâbu’l-Mecmû’: Şerhu’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-irşâd, ts.
• Nîsâbûrî, Ebî Abdullah Hâkim. Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Kâhire: y.y., 1998.
• Sahnûn, İbn Saîd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 16 Cilt. Mısır: y.y., ts.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-maârife, 1989.
• Soysaldı, Mehmet. Kuran Sünnet Işığında İbadet Tarihi. Ankara: y.y., 1997.
• Suğdî, Ebi’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Muhammed. Nutef fi’l-fetâvâ. Bağdat: Dâru’l-kutübü’l-ilmiyye, 1975.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. thk. Rifat Fevzî Abdulmuttalip. 11 Cilt. b.y.: Dâru’l-vefâ, 2001.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. Kitâbu’l-Asl: el-Mebsût. 5 Cilt. Beyrut: Âlimü’l-kütüb, 1990.
• Şîrâzî, Ebu İshâk İbrâhîm b. Ali b. Yûsuf el-Fîrûzâbâdî. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1995.
• Şîrâzî, Şemsuddîn Muhammed b. Hatib eş-Şîrâzî. Muğni’l-muhtâc. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-mârife, 1997.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti maâni’l-minhâc. Beyrut: y.y., 1997.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyüb el-Luhâmî. Müsnedü’ş-Şâmiyyûn. Beyrut: y.y., 1989.
• Tâberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Tâberî: Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 13 Cilt. Kâhire: Dâru’l-hicr, 2001.
• Tahavî, Ahmed b. Muhmmed b. Selâme. Muhtasaru’t-Tahavî. b.y.: y.y., ts.
• Tehanevî, Muhammed Ali b. Ali. Mevsûatu Keşşâfu’l-Istılâhâti’l-Funûn ve’l- Ulûm. thk: Ali Rahrûc. Lübnân: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmîzî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. b.y.: Mektebetü ve matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhû, 1968.
• Yahya b. Âdem. Kitabu’l-harâc. trc. Osman Eskicioğlu. İzmir: y.y., 1996.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kuran Dili. 9 Cilt. İstanbul: Çelik-Şura Yayınevi, ts.
• Yılmaz, Ahmet. “Günümüz Zekât Problemleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi. 4 (1998), 91-123.
• Yılmaz, Kürşad. ‘‘Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme’’. M. Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7/12 (2006), 65-79.
• Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtadâ el-Hüseynî. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l- Kâmûs. 15 Cilt. Kuveyt, y.y., 2001.
• Zeylaî, Cemaluddîn Ebû Muhammed Abdillah b. Yusuf Hanefî. Nasbu’r-râye li Ehâdiysi’l-Hidâye, Beyrut: y.y., 1973.
• Zuhaylî, Vehbe. İslam Fıkıh Ansiklopedisi, trc. Ahmet Efe vd. İstanbul: Risâle, 1994.