el-Keşşâf Tefsiri Özelinde Zemahşerî’nin Eleştirileri

Yıl 2021, , 135 - 164, 15.12.2021

Veysel Gengil

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1034491

Cited By: 1

Öz

Eleştiri, bir eleştirmenin olay, kişi ya da eserdeki yanlışı tespit edip doğruyu/hakikati ortaya çıkarma amacıyla yaptığı bir eylem olarak tanımlanır. İslâm düşüncesinde de eleştiri önemli bir yer tutmaktadır. Birçok âlim çeşitli gerekçelerle farklı düşüncedeki insanları ve anlayış biçimlerini eleştirmiş, yanlış olduğunu düşündükleri hususları ortaya koymuşlardır. Bununla beraber zaman zaman eleştirilerin dozu artmış ve fikirden ziyade isimlerin üzerine yoğunlaşılmış, eleştiri adeta karşıt düşünceyi ilzam etme aracına dönüşmüştür. Tefsirde eleştiri geleneği açısından öne çıkan kişiliklerden biri de Zemahşerî’dir. O, mensubu olduğu Muʿtezile mezhebi eksenindeki yorumlarından dolayı özellikle Sünnî anlayıştaki birçok âlim tarafından eleştirilmiştir. Bununla birlikte onun, el-Keşşâf adlı tefsiri incelendiğinde kendisinin de Sünnî gelenek başta olmak üzere çeşitli kişi ve anlayışa eleştirilerde bulunduğu görülmektedir. Kendisine yöneltilen eleştirilerle tanınan müfessirin, başka kişi ve düşüncelere yönelttiği eleştiriler bugüne kadar müstakil bir araştırmada incelenmemiştir. Zemahşerî’nin, farklı kişi ve düşünce yapılarına yönelttiği eleştirilerinin konu edindiği bu çalışmada el-Keşşâf adlı eseri bütüncül bir gözle ele alınmış, onun tefsir, mezhep ve toplumsal konulara yoğunlaştığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Eleştiri, Mezhep, Zemahşerî, el-Keşşâf

Zamakhshari’s Criticisms the Case of al-Kashshāf

Öz

Criticism is defined as an action taken by a critic with the aim of revealing the truth/realness by detecting the mistake in an event, person or work. Criticism has an important place in Islamic thought, too. Many scholars have criticized people with different thoughts and their ways of understanding for various reasons, and they have revealed the points that they think are wrong. However, sometimes the dose of criticism has increased and the focus has been on names rather than ideas, and criticism has turned into a tool to bind opposing thoughts. One of the prominent personalities in terms of criticism in tafsir is Al-Zamakhshari. He was criticized by many scholars, especially those with a Sunni understanding, because of his comments on the views of the Muʿtazilah sect of which he was a member. However, when his exegesis named Al-Kashshaaf is examined, it is seen that he also criticizes various people and understandings, especially the Sunni tradition. Known for the criticisms directed at him, Zamakhshari’s criticisms against other people and ideas have not been examined in an independent research until today. Therefore, this study deals with the criticisms of Zamakhshari against different people and perspectives. To do this, his work named Al-Kashshaaf has been examined with a holistic approach and it has been seen that the issues that he criticizes are mainly concentrated on three issues: exegesis, sect and society.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Criticism, Sect, Zamakhsharī, al-Kashshāf

Kaynakça

• Altay, Şeyma. “Muʿtezilî Müfessir Zemahşerî’nin Tasavvufa Yaklaşımı”. Dergiabant 9 / 1 (Mayıs 2021), 518-542. https://doi.org/10.33931/abuifd.911893
• Ağırkaya, Güven. “Tefsirde Bid’at Nitelendirmeleri: Zemahşerî Örneği”. Bilimname 41 (Mayıs 2020), 863-902. https://doi.org/10.28949/bilimname.681061
• Bağdâdî, Hatip. Târih-u Bağdâd ev Medîneti’s-Selam. thk. Beşşâr Avvâd, 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’ş-İslâm, 2020.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. Şuʿabü’l-îmân. nşr. M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 2000.
• Buhârî, İsmail b. İbrâhim. Kitâbu’t-târîhi’l-kebîr. thk. Abdülmuîd Han, 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu Buhârî, İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Boyalık, Mehmet Taha. el-Keşşâf Literatürü: Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. İstanbul: İsam Yayınları, 2019.
• Cevdet Bey. Tefsir Usulü ve Tarihi. Sad. Mustafa Özel. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2005.
• Cüveynî, Mustafa Sâvî. Menhecü’z-Zemahşerî fî tefsîri’l-Kurʾân ve beyânü iʿcâzih. 2. Basım. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• Çiçek, Hacı. “Zemahşerî’nin Atvâqu’z-Zeheb, el-Kelimu’n-Nevâbiğ ve Maqâmât Adlı Eserlerinde Kişiyi İnşa Eden Özelliklerin Analitik Kritiği". Şarkiyat 8 / 2 (Kasım 2016), 841-859.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Yayınevi, 1999.
• Endulûsî, Muhammed b. Yûsuf, Ebû Hayyân. el-Bahrü’l-muhît. thk. Âdil Ahmed-Ali Muhammed. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2010.
• Eşarî, Ebû’l-Hasen. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Beşir Muhammed. Dımaşk: Mektebetü Dârü’l-Beyân, 1990.
• Ebû Zehra, Muhammed. İmam Şafiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2000.
• Gümüşhanevi, Ahmed Ziyâüddîn. Ehli Sünnet İtikadı. İstanbul: Bedir Yayınları, 1980.
• Hamidullah, Muhammed. “Usûl al-fıqh’ın Tarihi”. çev. Fuat Sezgin, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 2/1 (1956-1957), 1-18.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Muhammed Yusuf. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 1987.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2008.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî 2 Cilt. b.y: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İbnü’l-Müneyyir, Ebü’l-Abbâs Nâsırüddîn Ahmed b. Muhammed. el-İntisâf fîmâ tedammenehü’l-Keşşâf mine’l-iʿtizâl. Keşşaf baskısı içerisinde. thk: Halil Me’mûn. Lübnan: Dârü’l-Marife, 2005.
• İbn Teymiye, Takıyyüddîn. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zarzur, y.y. 1972.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Karataş, Şuayip. “Kur’ân Öncesi Cahiliye Toplumunun Melek İnancı”. Mütefekkir 6/11 (2019), 101-122. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.584373
• Karataş, Şuayip. “Kur’ân’da Tevhidin Zıttı Olarak Şirk Kavramı”. Hz. İbrâhim (a.s.) ve Nübüvvet Sempozyumu. ed. Atilla Yargıcı - Mahmut Öztürk. 1/199-222. Urfa, Nida Akademi Yayınları, 2019.
• Katip Çelebi. Keşfu’z-zunûn. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 2008.
• Kaya, Mehmet. Endülüs Tefsir Geleneğinde Eleştiri. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Kaya, Mehmet. İ’râb Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü -Zemahşerî Örneği. Çorum: Bir Medya, 2014.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf Şerh ve Haşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Abdullah et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Lâlekâî, İbnü’l-Hasen b. Mansur et-Taberî. Şerhu usûli iʿtikâdi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. thk. Ebû Yaʿkûb Neşet b. Kemal 2 Cilt. İskenderiye: Dârü’l-Basıra, ts.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Tefsirde Ehl-i Sünnet Savunması: İbnü’l-Müneyyir Örneği”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 5/3 (2005), 61-89.
• Mâtürîdî. Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevhîd. Nşr. Bekir Topaloğlu–Muhammed Aruçi. Ankara: Neşriyâtü Vakfi’d-Diyâneti’t-Türkiye, 1438/2017.
• Öz, Mustafa. İlhan Avni. “İmamet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 01 Ekim 2021). https://islamansiklopedisi.org.tr/imamet#1
• Özel, Recep Orhan. Keşşaf Tefsirinin Kur’ân İlimleri Yönünden İncelenmesi. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Öztürk, Mustafa, Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 20 Eylül 2021). https://islamansiklopedisi.org.tr/zemahseri
• Parlatır, İsmail. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler -Muʿtezîlî Zemahşerî’ye, Eşʿarî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri-. İstanbul: İz Yayınları, 2007.
• es-Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. Hüseyn. Hakâiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 2001.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiuʿl-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmud Şâkir. 30 Cilt. Ürdün: Dârü’l-Aʿlem, 2006.
• Tîbî, Şerefuddîn. Fütûhu’l-gayb fi’l-keşf ʿan gınâʿi’r-reyb. thk. Ömer Hasan. 17 Cilt. Ürdün: Câizetu Dubeyy ed-Duveliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2013.
• Tirmîzî, Ebû İsâ Muhammed b. İsa. Sünen-ü Tirmîzî/ el-Câmiʿu’l-Kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Marûf 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâm, 1996.
• Uçman, Abdullah. “Tenkit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 15 Eylül 2021). https://islamansiklopedisi.org.tr/tenkit--edebi-tenkit#3-turk-edebiyati Uzun, Nihat. İslam Tefsir Geleneğinde Muhalefet ve Eleştiri- Şihâbüddîn el-Hâfâcî’nin el-Beydâvî’ye Eleştirileri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları: 2016.
• Varol, M. Bahaüddin “Emevîler’in Hz. Ali ve Taraftarlarına Hakaret Politikası Üzerine”. İSTEM Dergisi 8 (Aralık 2006), 83-107.
• Yağmur, Oğuzhan Şemseddin. Zemahşerî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Zehebî, Mîzânü’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 1995.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, Nevâbiqu’l-kelîm. çev. Ali Nâzîmâ. İstanbul: Şirket-i Mürettebiye Matbaası, h. 1303.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Atvâqu’z-zeheb. Kahire, Nahbet’l-Ahbâr, h. 1304.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Halil Me’mûn Lübnan: Dârü’l-Marife, 2005.