Ebû Hanîfe’nin Re’yini Hadis ile Temellendirmesi ve Uygulamaya Dair Bazı Örnekler

Yıl 2021, , 95 - 119, 15.06.2021

Selahattin Aydemir

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.939278

Öz

Ebû Hanîfe farklı medeniyetlere beşiklik eden, siyasî ve itikâdî meselelerde ihtilafın merkezi olan ve hadis uydurmanın yoğun olduğu Irak bölgesinde dünyaya gelmiştir. Orada temel dinî bilgileri alarak ilimde derinleşmesi, fıkıh meclisinde talebe ve hoca olarak içtihat alanında uzmanlaşması ve ticaretle iştigal ederek sosyal yapının dinamik yönüne şahit olması onun meselelere karşı bakış açısının çok boyutlu olmasına ve pratik çözümlere yönelmesine katkı sağlamıştır. O, zaman ve mekânın etkisiyle ortaya çıkan sorunların çözümünde hadislerin muradını anlama adına akla ağırlık verdiği için onları yorumlaması, kimi zaman hadise aykırı görüşlerde bulunduğu şeklinde değerlendirilmiş ve bu durum kendisine karşı aşırıya varan ithamların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Hâlbuki Ebû Hanîfe’nin re’ye başvurduğu meselelerde o konuya dair nakledilen bazı hadislere zahiren muhalefet ettiği görülmekle birlikte onun görüşünü ortaya koyarken meseleleri diğer rivayetler üzerinden temellendirmiş olabileceğini göz ardı etmemek gerekir. Bu yüzden onun, problemler karşısında çözüm üretirken hem re’yi sebebiyle muhalif kaldığı hadisi hem de görüşünü belirlerken esas aldığı rivayeti bir arada sunan örneklerin tespit edilmesi, Ebû Hanîfe’nin hadise menfî yaklaşım gösterdiği iddiasının gözden geçirmesine katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ebû Hanîfe, Hz. Peygamber, Sünnet, Re’y, İçtihat

Abū Ḥanīfa’s Grounding his Ra’y in Ḥadīth and Some Examples of its Applications

Öz

Abū Ḥanīfa was born in the region of Iraq which had been a cradle of various civilizations, a centre for con-flicts over political and creedal issues, and where ḥadīth concocting was common-place. The fact that he deepened his knowledge in Islamic fields there by receiving basic religious education, he got his ijtihad expertise as being both a learner and a lecturer at fiqh councils and he witnessed the dynamic side of social life by doing trades facilitated him to gain a multifaceted perspective towards matters and contributed to his approach towards practical solutions. He, in the name of understanding what ḥadīths meant, attached weight to reason to provide solutions towards problems arisen because of space and time. His interpreta-tions of them were sometimes regarded as heresy and this situation caused an eruption of extreme allega-tions against him. However, it could be thought that Abū Ḥanīfa seemingly opposed to some ḥadīths nar-rated regarding that specific topic in the issues he consulted ra’y. In contrast, it should not be disregarded that he might have grounded the issues in other narrations while putting forth his arguments. Therefore, both the ḥadīth to which he opposed due to his ra’y while providing solutions towards problems and the narration on which he predicated his argument will be presented together. The identification of these ex-amples will contribute to the review of the assumption that Abū Ḥanīfa approached ḥadīth in a negative way.

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâuddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr an usûli fahrulislâm el-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. thk. Şuayb el-Arnaût. el-Müsned. 50 Cilt. Beyrût, Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
• Aktepe, İshak Emin. “Ebû Hanife ve Ehl-i Hadisin Sünnet Anlayışlarındaki Temel Farklar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 115-130.
• Apaydın, H. Yunus, “Bir Muhafazakâr Reycilik Teorisyeni: Ebû Hanîfe”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 15/1–2 (Ankara, 2002), 143-147.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-433. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Aydın, Nevzat. “H. II. Asırdaki “Sünnetin Neliği” Sorunu Bağlamında İmam Evzâî’nin Hadis ve Sünnet Anlayışı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/1 (2009), 253-286.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/2. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Bedir, Murteza. İslâm’ın Yolu: Sünnet. İstanbul: İSAM yayınları, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. Kâhire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1400/1980.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1414/1994.
• Çalış, Halit. “Rakabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/427-428. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Çelik, Taha. Hadis Mezhep İhtilaf Beyhaki’nin Tahavi’ye İtirazları. Konya: Palet Yayınları, 2019.
• Çiftçi, Muhammed Hüsnü. Hanefi Mezhebinde Buhari Rivayetlerine Ters Düşen Hükümlerin Tahlili (Namaz Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Dârekutnî, Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1386/1966.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh b. Muhammed. Taḳvîmu’l-edille fi’l-uṣûl. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1401/2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh b. Muhammed. Te’sîsü’n-nazar. Kâhire: Dârü İbnü’z-Zeydûn, ts.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleymân b. Eş’as. es-Sünen. Riyâd, Mektebetü’l-Maârif, 1419/1998.
• Ebû Yûsuf, Ya’kūb b. İbrâhîm el-Kûfî. er-Red alâ siyeri’l-Evzâî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebû Yûsuf, Ya’kūb b. İbrâhîm el-Kûfî. İhtilâfu Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ. Kâhire: Matbaatü’l-Vefâ, 1357/1938.
• Ebû Yûsuf, Ya’kūb b. İbrâhîm el-Kûfî. el-Harâc. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2000.
• Erul, Bünyamin. Sahâbenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk. Ahbâru Mekke fî kadîmi’d-dehri ve hadîsihî. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Hıdr, 1419/1998.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid. el-Menhûl min tâlikati’l usûl. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1419/1988.
• Gül, Mutlu. Hanefi Usulünde Hadis Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Güler, Zekeriya. Zahiri Muhaddislerle Hanefi Fakihleri Arasındaki Münakaşalar ve İhtilaf Sebepleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafâ Abdülkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrût, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed el-Bustî. Meâlimu’s-sünen. 4 Cilt. Haleb: Matbaatü’l-İlmiyye, 1352/1933.
• İbn Abdilberr, Yusuf b. Abdillah en-Nemerî. Câmi’u beyâni’l-ilm ve fadlihî. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Rayyân & Dârü İbn Hazm, 1424/2003.
• İbn Abdilberr, Yusuf b. Abdillâh en-Nemerî. el-İntikâ’ fî fezâ’ili’s-selâsseti’l-e’immeti’l-fukahâ’ Mâlik, Ebî Hanîfe ve’ş-Şâfiî. Halep: Mektebü’l-Matbûât, 1417/1997.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullâh b. Muhammed el-Kûfî. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed el-Bağdâdî. Tabakâtü’l-Hanâbile. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Fethu’l-bârî. 13 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1379/1959.
• İbn Hacer el-Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbuddîn. el-Hayrâtü’l hisân fî menâkıbi’l-imami’l-a’zam Ebî Hanîfe en-Nu’mân. Beyrût: y.y., 1403/1983.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Bustî. el-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddis̱în ve’ḍ-ḍuʿafâ ve’l-metrûkîn. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1996.
• İbn Kayyım, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. İğâsetü’l-lehfân min mesâyidi’ş-şeytân. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1395/1975.
• İbn Kayyım, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. İ’lâmu’l-muvakkıîn an rabbi’l-âlemin. 7 Cilt. Riyâd: Dârü İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Kuteybe Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vilu muhtelifi’l-hadîs. Beyrût: Dârü’l-Cîl, 1393/1972.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî’. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrût: Dârü Sâdır, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Juynboll, G.H.A. Hadis Tarihinin Yeniden İnşâsı. çev. Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Köse, Saffet, “Hile-i Şer’iyye Konusunda Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen İthamlar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 10/19 (Nisan 2012), 149-162.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. el-Yemenî. el-Muvatta’. 2 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed es-Semerkandî. Te’vilâtü Ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed. Menâkıbu Ebî Hanîfe. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1981.
• Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. 4 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Şerhu en-Nevevî alâ Sahîhi Müslim (el-Minhâc). 18 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1392/1972.
• Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usulünde Ta’lil Tartışmaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Polat, Salahattin. “İsnadlı Rivayet Metoduyla Yazılmış İslam Klasiklerini Okuma Sorunu”. Uluslararası Klasiği Yeniden Düşünmek Sempozyumu. 17-27. İstanbul: y.y., 2004.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1414/1993.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1431.
• Semerkandî, Ebû Bekr ‘Alâeddin Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ’. 3 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1984.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn el-Bağdâdî. el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh. Beyrût: Dârü’l-Lu’lue, 1428/2007.
• Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî. Huccetullâhi’l-bâliğa. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Cîl, 1426/2005.
• Şahyar, Ataullah. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey İhtilafları. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Gırnâtî. el-Muvâfakât. 5 Cilt. el-Huber: Dârü İbn Affân, 1417/1997.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. 3 Cilt. b.y.: Müessesetü’l-Halebî, 1431.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. 12 Cilt. Beyrût: Dârü İbn Hazm, 1433/2012.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. el-Hucce alâ ehli’l-Medîne. 4 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Şimşek, Murat. İslam Hukukunda Bağlayıcılık Bakımından Hz. Peygamber’in İctihad ve Tasarrufları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm. Tabakâtü’l-fukahâ’. Beyrût: Dârü Râidi’l-Arabî, 1970.
• Taberânî, Müsnidü’d-dünyâ Süleymân. el-Mu’cemü’l-kebîr. 20 Cilt. Musul: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1404/1983.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’ân. 2 Cilt. İstanbul: İSAM, 1418/1998.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu me’âni’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. el-Câmiu’s-sahîh. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tuzcu, Recep. Hanefi Usulünde Hadis - Debusi Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Ulu, Arif. Tâbiûnun Sünnet Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanife ve Nassları Değerlendirmesi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi. 15/1–2 (Ankara, 2002), 19-50.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Ebû Hanîfe ve Hadis”, İslâmî Araştırmalar Dergisi 15/1–2 (Ankara, 2002), 75-81.
• Yahyâ b. Maîn, el-Mürrî el-Bağdâdî. Yahyâ b. Maʿîn ve kitâbühü’t-târîh. 4 Cilt. Mekke: y.y., 1399/1979.
• Yiğit, Metin. “İlk Dönem Hanefi Kaynaklarına Göre Ebû Hanife’nin Usûl Anlayışında Sünnet”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 10/19 (Nisan 2012), 69-114.
• Yûsuf el-Karadâvî. es-Sünne masdaran li’l-ma’rife ve’l-hadâra. Kâhire: Dârü’ş-Şurûk, 1423/2002.
• Zafer Ahmed b. Latîf et-Tehânevî. İʿlâʾü’s-sünen. 22 Cilt. Karâçî: İdâretü’l-Kurân ve’l-Ulûmü’l-İslâmiyye, 1418.
• Zafer Ahmed b. Latîf et-Tehânevî. Mukaddimetü İʿlâʾü’s-sünen: Ebû Hanîfe ve eshâbuh’l-muhaddisûn. 3 Cilt. Karâçî: İdâretü’l-Kurân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, ts.
• Zâhid Kevserî. Fıkhu ehli’l-’Irak ve hadîsühüm. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Zâhid Kevserî. en-Nüketü’t-tarîfe fi’t-tahaddüsi an rudûdi İbn Ebî Şeybe alâ Ebî Hanîfe. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1420/2000.
• Zâhid Kevserî. Te’nîbü’l-Hatîb al âmâ sâkâhû fî tercemeti Ebî Hanîfe mine’l-ekâzîb. b.y.: y.y., 1410/1990.
• Zebîdî, Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. el-Hüseynî. Ukūdu’l-cevâhiri’l-münîfe fî edilleti mezhebi’l-İmâm Ebî Hanîfe. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zeylaî, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Nasbü’r-râye li ehâdisi’l-hidâye. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Reyyân, 1418/1997.