In the Frame of the Information Given in Surah Muqaddimah, Approaches Towards 'Surah Integrity' (The Comparison of Classical - Contemporary)

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 33 - 64, 30.06.2019

Ali Kaya

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.584341

Cited By: 2

Öz

The Holy Quran differs in many ways from the books which are human work and classified according to their topics. The Quran has a unique wording style and an internal order. The verse is the smallest part of Quran and the surah is a combination of the verses. From the very early ages, both separated works about surah and the explanations which could be qualified as introduction to surah muqaddimah are composed (names, verse numbers, the reason of stroke, topic, Mekkan-Madinah qualification, merits, etc.). This kind of information help Surah to be understood correctly as well as readers’ concentrating on the surah’s message and content. This study aims to focus on the approaches of mufassirs to surah integrity in the context of information that is placed in surah muqaddimah and compare both classical and contemporary commentary books.

Anahtar Kelimeler

Commentary, Surah, Aim, Axis, Surah Integrity

Sure Mukaddimelerinde Verilen Bilgiler Çerçevesinde Müfessirlerin 'Sure Bütünlüğü'ne Yaklaşımları (Klasik-Çağdaş Karşılaştırılması)

Öz

Kur’an-ı Kerim, insan eseri olan ve konularına göre tasnif edilen kitaplardan birçok yönüyle ayrılır. Onun kendine özgü bir üslubu ve iç düzeni vardır. Kur’an’ın en küçük bölümlerine ayet, ayetlerin oluşturduğu bölümlerine de sure denir. İlk dönemlerden itibaren Kur’an sureleri (isimleri, ayet sayıları, sebeb-i nüzulü, konusu, Mekkî-Medenî özelliği, fazileti vb.) hakkında hem müstakil eserler yazılmıştır hem de tefsirlerin sure mukaddimelerinde giriş niteliğinde açıklamalar yapılmıştır. Sureyi birçok açıdan tanıtan bu tür bilgiler, surenin doğru anlaşılmasına yardım ettiği gibi okuyucunun da surenin mesaj ve muhtevasına yoğunlaşmasına katkı sağlamaktadır. Bu çalışma, klasik ve çağdaş tefsirlerin sure mukaddimelerinde yer alan sure kimlikleriyle ilgili bilgiler bağlamında, müfessirlerin sure bütünlüğüne yaklaşımlarını ele almayı, akabinde bu meselede klasik-çağdaş tefsir mukayesesi yapmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sure, Sure Bütünlüğü, Maksat, Eksen

Kaynakça

• Abbâs, İvedullah Abbas. Muhadarat fi’t-tefsiri’l-mevdûi. Dimeşk: Dar-u-Fikr, 2007.
• Abdulmuttalip, Rıfat Fevzî. el-Vahdetü’l-mevdûiyye li’s-sûreti’l-Kur’âniyye. Beyrut: Dâru’s-Selâm,1986.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. “svr”. el-Mu’cemu’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-kerîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Âl Cafer, Müslim-Serhân Muhyî Hilâl. Menâhicu’l-müfessirîn. b.y.: Dâru’l-Ma’rife, 1980.
• Âlûsî, Şihâbuddîn es-Seyyid MuhammEd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’seb’i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs’l-Arabî, ts.
• Bâvezîr, Halûd bint. Hâlid b. Hüseyin. el-Vahdetü’l-Mevdûiyye beyne’l-müeyyidîne ve’l-muârizîne. Yüksek Lisans Tezi, Câmiatu Ümmü’l-Kura, 2015.
• Bedevî, AhmEd. Min belâğati’l-Kur’an. Kahire: Nahdatu Mısır, 2005.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes’ûd b. Muhammed. Meâlimu’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr v.dğr. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1989.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envaru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1998.
• Bikâî, Burhânuddîn Ebi’l-Hasan İbrahim b. Ömer. Namu’d-dürer fî tenâsubi’l-âyâti ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Bikâî, Burhânuddîn Ebi’l-Hasan İbrahim b. Ömer. Mesâidü’n-nazar li’l-işrâfi alâ mekâsidi’s-süver. Thk. Abdüssemî’ Muhammed Ahmed Hüseyin 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1987.
• Bilgin, Mustafa. “Hak Dini Kur’an Dili”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15: 153-163. İstanbul: TDV Yay., 1997.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26:386-387. İstanbul: TDV Yay., 2002.
• Birışık, Abdulhamit. “Sûre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37:537-538. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 281-290. İstanbul: TDV Yay., 2011.
• Birışık, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce Ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yay., 2012.
• Birışık, Abdulhamit. “Islâhî, Emîn Ahsen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19:191-193. İstanbul: TDV Yay., 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Câmiu’l-Beyân An Te’vîli Âyi’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7:105-1017. İstanbul: TDV Yay., 1993.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecr Yay., 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yay., 2018.
• Cevherî, Ebu Mansur İsmail b. Hammad. es-Sıhâh (Tâcu’l-luğa). Thk. Muhammedu Muhammed Tamir v.dğr., Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Coşkun, Ahmet. “et-Tahrîr ve’t-Tenvîr”. Türkiye Diyanet vakfı İslam Ansiklopedisi. 39:429-430. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Çalışkan, İsmail. “Geçmişle Gelecek Arasında Tefsirin Umumi Manzarası”. Eski Yeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 26/1 (2013): 41-64.
• Çelik, Ahmet. “Rûhu’l-Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35:213-214. İstanbul: TDV Yay., 2008.
• Çonkor, Burhan. "İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî’nin (v. 708/1308) Hayatı ve Surelerin Tertibi Meselesine Yaklaşımı". Mütefekkir 3/6 (2016): 251-271. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.284507.
• Dağdeviren, Alican. “Âlûsî ve Rûhu’l-Meânî’si”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011): 419-460.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV Yay., 2012.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: İFAV Yay., 2018.
• Derveze, Muhammed İzzet. Tefsîru’l-hadîs. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2000.
• Diraz, Abdullah. En Mühim Mesaj: Kur’an, Trc. Suat Yıldırım, İzmir: Işık Yay., 2003.
• Diraz, Abdullah. Kur’an’a Giriş. Trc. Salih Akdemir, Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. Tefsîru’l-bahru’l-muhît. Thk. Adil Ahmed Abdü’l-Mevcûd v.dğr. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebussuûd Efendi, Muhammed el-İmâdî el-Hanefî. İrşâdu’l-akli’s-Selîm İlâ mezâye’l-kitâbi’l-kerîm. Thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîseti, ts.
• Esra Gözeler. “Konulu Tefsir”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar-I, Ed. M. Akif Koç-İsmail Albayrak. 1:231-243. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
• Ferâhî, Abdulhamîd el-Hindî. Delâilu’n-nizâm. Hindistan: el-Matbaatu’l-Hamîdiyye, 1377.
• Ferâhî, Abdulhamîd el-Hindî. Tefsîru nizâmi’l-Kur’an ve te’vîlu’l-Kur’âni bi’l-Kur’ân. (Azamgarh: ed-Dâirerü’l-Hamîdiyye, 2008.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. Thk. Mektebet-ü Tahkîki’t-Turâs fî Müessiseti’r-Risale, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. Beṣâiru zevi’t-temyîz fî leṭâifi’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: y.y., 1996.
• Güngör, Mevlüt. “Fethu’l-Kadîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 462-463. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• Güven, Şahin. “Günümüz Tefsir Çalışmalarında Yeni Bir Yöntem: Konulu Tefsir Metodu”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. 53-84. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Güven, Şahin. “Tefsir İlminin Bir Alt Disiplini Olarak “Makâsıdu’s-Süver”. Bilimname: Düşünce Platformu 35/1 (2018): 97-126.
• Hicâzî, Muhammed Mahmud. el-Vahdetü’l-mevdûiyye fi’l-Kur’âni’l-kerim. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1970.
• İbn Aşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Kadı Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Abdüsselâm Abdü’ş-Şâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Razi. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azim. Thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebet-u Nizar Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn AhmEd. Mu‘cemu el-meķâyîsi’l-luğa. Thk. Şihabuddin Ebu Amr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed v.dğr. 15 Cilt. Kahire: Mektebetu Evlâdi’ş-Şeyhi li’t-Turâsi, 2000.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arap. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Teymiyye. “Risâletün fi’l-meâni’l-müstenbetati min sûreti’l-insâni”. Câmiu’r-Resâil-I. Thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 1: 61-77. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1984.
• İbn Teymiyye. Dekâiku’t-tefsîr. Thk. Muhammed es-Seyyid el-Cüleynid. 3 Cilt. Dimışk: Müessesetü Ulumi’l-Kur’an, 1984
• İbn Zübeyr, Ahmed b. İbrahim. el-Burhân fî tenâsubi süveri’l-Kur’an. Thk. Saîd b. Cum’a el-Fellâh. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1428.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. MuhammEd. Zâdü’l-mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1984.
• Kara, Necati. Burhânuddîn İbrahim b. Ömer el-Bikâî ve Tefsirindeki Metodu. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1981.
• Kara, Necati. “Nazmü’d-Dürer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 463-464. İstanbul: TDV Yay., 2016.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’ın Konulu Tefsiri”. Hikmet Yurdu 2/3 (2009): 111-146.
• Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr. el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’an. Thk. Abdullah Bin Abdulmuhsin et-Türkî. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kutub, Seyyid. Fî zilâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2003.
• Mahallî, Celâluddîn-Suyûtî, Celâluddîn. Tefsîru celâleyn., Thk. Fahruddîn Kabâve, Beyrut: Mektebetu Libnân Nâşirûn, 2003.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlât-u ehli’s-sünneti. Thk. Mücdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Maverdî, Ebu’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habîb. en-Nuket ve’l-uyûn. Nşr. Seyyîd b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Mennau’l-Kattan. Mebâhis fi ulumi’l-Kur’an. Riyad: Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 1996.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 290-294. İstanbul: TDV Yay., 2011.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Tefsîru’l-Menâr” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40:297-299. İstanbul: TDV Yay., 2011.
• Mevdûdî, Ebu’l Al’â. Tefhimu’l-Kur’an. Trc. Muhammed Han Kayanî v.dğr. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yay., 1996.
• Mir, Muntasir. “Bir Bütün Olarak Sure: Tefsirde Yirminci Yüzyıl Gelişmesi”. Trc. Mustafa Özel. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14 (2001): 267-280.
• Mustafevî, Allâme. et-Tahkîk fî kelimâti’l-Kur’âni’l-kerîm. Tahran: Merkez-u Neşri el-Allâme el-Mustafevî, 1385.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Öztürk, Hayrettin. “Hamîdüddîn el-Ferâhî’nin Tefsîr Metodu ve Fil Sûresi Yorumu”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009): 37-70.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an Dili ve Retoriği, Ankara: Kitâbiyât Yay., 2002.
• Pak, Zekeriya. “Rivayet Ağırlıklı Tefsirler”. Tefsir el Kitabı. Ed. Mehmet Akif Koç. 175-186. Ankara: Grafiker Yay., 2012.
• Polat, Fethi Ahmet. “Dirayet Ağırlıklı Tefsirler”. Tefsir el Kitabı. Ed. Mehmet Akif Koç. 189-226. Ankara: Grafiker Yay., 2012.
• Polat, Fethi Ahmet. “Tefsirin Güncel Sorunları ve Örnek Türkçe Mealler”. Tefsir El Kitabı. Ed. Mehmet Akif Koç. 229-277. Ankara: Grafiker Yay., 2012.
• Rabîa, Muhammed b. Abdullah Abdurrahman. İlmu mekâsidi’s-süver. Riyad: y.y., 2011.
• Raşvânî, Samir Abdurahman. Menhecü’t-tefsîri’l-mevdûî li’l-Kur’ani’l-kerim. Halep: Dâru’l-Mültkâ, 2009.
• Râzî, Ebu Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 32. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1941.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l-menâr (Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm). 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1947.
• Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman. İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-karni’r-rabia aşere. Riyad: Müessesetü’r-Risâle, Riyad 1997.
• Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman. Menhecü’l-medreseti’l-akliyyeti’l-hadîseti fi’t-tefsîr. Riyad: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Sa’lebî, Ebû İshâk AhmEd. el-Keşf ve’l-beyân. Thk. Ebu Muhammed b. Aşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
• Sadr, Muhammed Bakır. el-Medrasetü’l-Kur’âniyye. Thk. Lecnetü’t-Tahkîk et-Tâbiati lil-Mu’temeri’l-Âlem, b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Saîd, Abdüssttar Fethullah. el-Medhal İla tefsiri’l-mevdûi. b.y.: Mektebetü’l-İman li’t-Tibaeti ve’n-Neşr, ve’t-Tevzi, 2011.
• Seâlibî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf Ebû Zeyd. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1997.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim. Bahru’l-ulûm. Thk. Ali Muhammed Muavvid v.dğr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1996.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 16 Cilt. Kahire: Merkezu Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 2003.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. Tenâsuku’d-dürer fî tenâsubu’s-süver. Thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Sülemî, Delâl Kuveyrân bint Huveymil el-Bakîlî. et-Tecdît fi’t-tefsîr fi’l-asri’l-hadîs. Doktora Tezi, Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 2014.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. MuhammEd. el-Muvâfakât. Thk. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, Suudî Arabistan: Dâru İbn Affân, 1997.
• Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Ehdâf-u külli sûretin ve mekâsiduhâ fi’l-Kur’âni’l-kerîm. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye’l-Âmme li’l-Kitâb, 1976.
• Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Ulûmu’l-Kur’an. Kahire: Dâru Garîb, 2002.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. MuhammEd. Fethu’l-kadîr el-câmiu beyne fenneyi’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti min ilmi’t-tefsîr, Thk. Abdurrahman Amîra, 5 Cilt. b.y.: Lecnetü’t-Tahkîk ve’l-Bahsi’l-İlmî Bidâri’l-Vefâ, 1994.
• Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir. Câmiü’l-beyân an te’vîl-i âyi’l-Kur’an. Thk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Türkî. 25 Cilt. Kahire: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyyeti ve’l-İslâmiyyeti, 2001.
• Topaloğlu, Bekir. “Te’vîlâtü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 32-33. İstanbul: TDV Yay., 2012.
• Tuncer, Faruk. Kur’an Bütünlüğü Açısından Surelerin Baş Tarafı ile Sonu Arasındaki Münasebet. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2000.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisâbûrî. el-Vâsît fî tefsîri’l-Kur’ani’il-mecîd. Thk. Adil Ahmed Abdü’l-Mevcûd v.dğr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Vural, Faruk. Tâhir İbn Aşûr ve et-Tahrîr ve’t-Tenvîr İsimli Tefsiri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2002.
• Yılmaz, M. Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münasebet, Ankara: DİB Yay., 2005.
• Zarzur, Adnan MuhammEd. Ulûmu’l-Kur’ân ve i’câzuhû ve târih-u tevsîkihî. Amman: Dâru’l-A’lâm, 2005.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Beyrut: Daru’l-Erkam, ts.
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer el-Keşşâf an hakâik-i ğavâmizi’t-te’vîl ve uyûni’l-eķâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed Muavvıd. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1998.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazîm. Mehâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1995.
• Zıllı, Ishtıyaq Ahmad. “Hamîdüddin Ferâhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15: 477-478. İstanbul: TDV Yay., 1997.