İdil (Volga) Bulgarları ve Göçebe Dünya

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 239 - 254, 30.06.2019

Selim Karagöz , Fayaz Sharipovich Huzin Zufar Gumarovich Şakirov

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.584417

Öz

Doğu Avrupa bozkırlarında Hun ordularının bir parçası olarak ortaya çıkan Bulgarlar, İdil (Volga) Bulgarlarının erken tarihi, bölgeyi Orta Moğolistan'dan Kuzey Kazakistan'a kadar işgal eden Ogur kabileleri ile ilişkilendirilir. V. Yüzyılın sonundan başlayarak, Karadeniz-Hazar bozkırlarının ve aynı zamanda Kuzey Kafkasya'daki bozkırların geniş bir kesiminde, Tuna'da ve Balkanlarda Onogur, Utigur ve Kutrigurlardan oluşan Pro-Bulgar ittifakını görüyoruz. Batı Göktürk Kağanlığının bir parçası iken 630'larda bağımsızlıklarını kazandılar ve Han Kubrat önderliğinde kendi devletlerini kurdular. Bu çalışma, İdil Bulgarlarının güney göçebe halklarıyla temasları meselesini ele almaktadır. Büyük Kubrat Bulgar Devleti'nin yıkılmasının ardından Hazar Kağanlığı idaresi sırasında Orta Volga bölgesine büyük Bulgar göçleri olmuş ve İdil Bulgar devleti teşekkül etmiştir. İdil Bulgarları, Volga bölgesinde ve Urallarda günümüz Tatarının milli kimliklerinin, dillerinin ve kültürlerinin oluşumunda belirleyici bir rol oynayan Peçenekler ve Kuman-Kıpçaklarla yakın ilişki içerisindeydi. Bu çalışmada İdil Bulgarları ile etrafındaki göçebe dünya arasındaki ilişkiler ele alınmaktadır. Yerleşik hayatı benimsemiş, kentlerde yaşayan halklarla konargöçerlerin ilişkilerinde ekonomik faktörlerin etkisi tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arkeoloji, İdil (Volga) Bulgarları, Hunlar, Peçenekler, Kumanlar

Volga Bulgaria and Nomadic World

Öz

The Bulgarians appeared as part of the Hunnic hordes in the Eastern European steppes. The early history of the Volga Bulgar is usually associated with the Ogur tribes, which occupied the territory from Central Mongolia to Northern Kazakhstan. Starting from the end of the V. Century, we find the Pro-Bulgar alliance, formed into a single nation of Onogurs, Utigurs and Kutrigurs, on the vast expanses of the Black Sea-Caspian steppes, as well as in the North Caucasus, in the Danube and in the Balkans. As part of the Western Turkic Khaganate, by the 630s, they gained independence and created their own state headed by Khan Kubrat - Great Bulgaria. The authors deal with the topic of contacts of the Volga Bulgars with the southern nomadic people. After the collapse of the Great Bulgaria of Khan Kubrat and during the existence of the Khazar Khaganate, there were continuous migrations of Bulgarians to the Middle Volga, where the Volga Bulgaria state was formed. The Volga Bulgars closely contacted the Pechenegs and Kipchaks-Cumans, who played a significant role in the formation of the ethnos, language and culture of the modern Tatars of the Volga region and the Urals.

Anahtar Kelimeler

Archeology, Volga Bulgaria, Huns, Pechenegs, Cumans

Kaynakça

• Afanasyev, G.Ye. “Naseleniye lesostepnoy zony basseyna Srednego Dona v VIII-X vv. (alanskiy variant saltovo-mayatskoy kul'tury)”. Arkheologicheskiye otkrytiya na novostroykakh. Vyp. 2. M., 1987. 200.
• Alekseyev, V.P. Gohman I.I. Antropologiya Aziatskoy chasti SSSR. Moscow: Nauka Publ. 1984.
• Artamonov M.I. “Sarkel i nekotoryye drugiye ukrepleniya v severo-zapadnoy Khazarii”. Sovetskaya arkheologiya. M., 1940. T. VI. S. 130-167.
• Artamonov, M.I. Istoriya khazar. L., 1962.
• Artamonov, M.I. “Sarkel - Belaya Vezha”. Trudy Volgo-Donskoy arkheologicheskoy ekspeditsii. T. 1. M., 1958. 7-84.
• Bagautdinov R.S. - Bogachev A.V., Zubov S.E.. Prabolgary na Sredney Volge. U istokov tatar Volgo-Kam'ya. Samara, 1998.
• Balabanova, M.A. “Antropologiya naseleniya Nizhnego Povolzh'ya (konets V - pervaya polovina KH v.) Stepi Yevrazii v epokhu srednevekov'ya”. T. 4. Khazarskoye vremya. Donetsk, 2005. 55-72.
• Baranov, I.A. Tavrika v epokhu rannego srednevekov'ya. Kiyev, 1990.
• Baskakov, N.A. Vvedeniye v izucheniye tyurkskikh yazykov. M., 1969.
• Belavin, A.M. - Krılasova, N.B. Drevnyaya Afkula: arkheologicheskiy kompleks u s. Rozhdestvensk. Perm', 2008.
• Botalov, S.G. Gunny i tyurki (istoriko-arkheologicheskaya rekonstruktsiya). Chelyabinsk, 2009.
• Dimitrov, D. Prab”lgarite po Severnoto i Zapadnoto Chernomoriye. Varna, 1987.
• Fahrutdinov, R.G. Arkheologicheskiye pamyatniki Volzhsko-Kamskoy Bulgarii i yeye territoriya. Kazan', 1975.
• Flerov, V.S. Rannesrednevekovyye yurtoobraznyye zhilishcha Vostochnoy Yevropy. M., 1996.
• Fodor, I. Die grosse Wanderung der Ungarn vom Ural nach Pannonien. Budapest, 1982.
• Fodor, I. “On Magyar-Bulgar-Turkish contacts”. Chuvash Studies. Ed. A.Róna-Tas. Budapest, 1982. 45-81.
• Gening, V.F. “Turayevskiy mogil'nik V v. n.e.”. Iz arkheologii Volgo-Kam'ya. Otv. red. A.KH. Halikov. Kazan', 1976. 55-108.
• Gening, V.F., - Halikov, A.KH. “Ranniye bolgary na Volge: Bol'she-Tarkhanskiy mogil'nik. M.”. Nauka, 1964.
• Glaşev, A.A. Alany i etnogenez karachayevo-balkartsev. M., 2010.
• Halikova, E.A., - Halikov, A.H. “Altungarn an der Kama und im Ural. (Das Gräberfeld von Bolschie Tigani)”. Régészeti Füzetek, ser. II, No 21. - Budapest: Maguar Nemzeti Múseum, 1981.132.
• Huzin, Fayaz Şaripoviç. “Istoriya tatar s drevneyshikh vremen”. Volzhskaya Bulgariya i Velikaya step. T. 2.. Kazan', 2006.
• Ivanov, V.A., - Kriger, V.A. Kurgany kypchakskogo vremeni na Yuzhnom Urale (XII-XIV vv.). M., 1988.
• Kazakov, Ye.P. “K probleme vyyavleniya drevnostey srednevekovykh sarmat Uralo-Povolzh'ya”. Istoriko-arkheologicheskiye issledovaniya Povolzh'ya i Urala, Otv. red. F.Ş. Huzin. Kazan, 2006. 155-162.
• Kazakov, Ye.P. Kul'tura ranney Volzhskoy Bolgarii. M., 1992.
• Bocharov, S.G. - Sitdikov, A.G. Keramika Khazarskogo kaganata i problema identifikatsii bolgarskoy keramiki v stranakh Prichernomor'ya i Povolzh'ye. Simferopol, 2011.
• Halikov, A.KH. “Kultura Bilyara. Bulgarskiye orudiya truda i oruzhiye KH-XIII vv.”. M. Nauka, 1985. 215.
• Halikov, A.KH. Osnovy etnogeneza narodov Srednego Povolzh'ya i Priural'ya. Kazan', 2011.
• Halikov, A.KH. Tatarskiy narod i yego predki. Kazan', 1989.
• Halikova, E.A. - Kazakov, E.P. “Le cimetiere de Tankeevka // Les Anciens hongrois et les ethnies voisines à l’Est.” Ed. by I.Erdélyi / Studia Archaeologica. No 6. Budapest, 1977. 21-221.
• Khlebnikova, T.A. Keramika pamyatnikov Volzhskoy Bolgarii. K voprosu ob etnokul'turnom sostave naseleniya. M., 1984.
• Hrisimov, N. “Voznesenskiy kompleks: problemy khronologii i interpretatsii // Stepi Yevropy v epokhu srednevekov'ya”. T. 7. Khazarskoye vremya. Donetsk, 2009. 9-42.
• Huzin, F.Ş. Bulgarskiy gorod v KH - nachale XIII vv. Kazan', 2001.
• Huzin, F.Ş. “K voprosu o vremeni vozniknoveniya osedlosti u volzhskikh bulgar”. Nauchnyy Tatarstan. Kazan', 2010. № 4. 114-126.
• Huzin, F.Ş. “Ranniye bulgary i Volzhskaya Bulgariya. (VIII - nachalo XIII v.)”. Kazan', 2006. 583.
• Huzin, F.Ş. “Saltovskiy komponent v kul'ture naseleniya rannego Bulgara (Bilyarskogo gorodishcha)”. Ranniye bolgary v Vostochnoy Yevrope. Otv. red. A.KH. Halikov. Kazan', 1989. 64-73.
• Hvolson, D.A. “Izvestiya o khozarakh, burtasakh, bolgarakh, mad'yarakh, slavyanakh i russakh Abu-Ali Akhmeda ben Omar Ibn-Dasta, neizvestnogo dosele arabskogo pisatelya nachala KH veka”. SPb., 1869. 199.
• Kliaştorni, S.G. Runicheskiye pamyatniki Uygurskogo kaganata i istoriya yevraziyskikh stepey. SPb., 2010.
• Kliaştorni, S.G., - Sultanov, T.I. Gosudarstva i narody yevraziyskikh stepey: ot drevnosti k novomu vremeni. SPb., 2009.
• Kokorina, N.A.. “Keramika Volzhskoy Bulgarii vtoroy poloviny XI - nachala XV v.”. K probleme preyemstvennosti bulgarskoy i bulgaro-tatarskoy kul'tur. Kazan', 2002. 383.
• Komar, A.V. “Pereshchepinskiy kompleks v kontekste osnovnykh problem istorii i kul'tury kochevnikov Vostochnoy Yevropy VII - nachala VIII v.” Stepi Yevropy v epokhu srednevekov'ya. T. 5. Donetsk, 2006. 7-244.
• Kovalevskiy, A.P. “Kniga Akhmeda Ibn Fadlana o yego puteshestvii na Volgu v 921-922 gg. Stat'i, perevody i kommentarii”. Khar'kov, 1956. 348.
• Krasilnikov, K.I. “Novyye dannyye ob etnicheskom sostave naseleniya stepnogo Podontsov'ya VIII - nachala KH v. // Stepi Yevropy v epokhu srednevekov'ya”. T. 2. Donetsk, 2001. 303-322.
• Krasilnikova, L.I. “Konstruktivnyye priznaki zhilykh postroyek i ikh tipologiya na poseleniyakh stepnogo Srednedonech'ya VIII - nachala KH v.”. Stepi Yevropy v epokhu srednevekov'ya. T. 2. Donetsk, 2001. 323-332.
• Kravçenko, E.Ye. - Davidenko, V.V. “Sidorovskoye gorodishche // Stepi Yevropy v epokhu srednevekov'ya”. T. 2. Donetsk, 2001. 233-322.
• Kravçenko, E.Ye. - Miroshnichenko, V.V. - Petrenko A.N. - Davidenko V.V. “Issledovaniya arkheologicheskogo kompleksa u s. Sidorovo (materialy ekspeditsii 2001-2003 gg.)”. Stepi Yevropy v epokhu srednevekov'ya. T. 4. Donetsk, 2005. 261-356.
• Mahmutova, L.T. “O nekotorykh tatarsko-kumanskikh parallelyakh (po materialam fonetiki i grammatiki)”. Issledovaniya po istoricheskoy dialektologii tatarskogo yazyka. Kazan', 1985. 117-142.
• Matveyeva, G.I. Mogil'niki rannikh bolgar na Samarskoy Luke. Samara, 1997.
• Merpert, N.YA. K voprosu o drevneyshikh bolgarskikh plemenakh. Kazan', 1957.
• Novoseltsev, A.P. Khazarskoye gosudarstvo i yego rol' v istorii Vostochnoy Yevropy i Kavkaza. M., 1990.
• Oblomskiy, A.M. “Yurtoobraznaya postroyka V veka n.e. na territorii Verkhnego Podon'ya”. Srednevekovaya arkheologiya yevraziyskikh stepey / Otv. red. I.L. Kyzlasov, YU.A. Zeleneyev. M.; Yoshkar-Ola, 2006. 40-52.
• Pletneva, S.A. “Drevniye bolgary v vostochnoyevropeyskikh stepyakh”. Tatarskaya arkheologiya. Kazan', 1997. № 1. 31-60.
• Pletneva, S.A. “Ocherki khazarskoy arkheologii”. M.; Iyerusalim, 2000. S. 240.
• Pletneva, S.A. “Polovtsy”. M. Nauka, 1990. 208.
• PSRL - “Polnoye sobraniye russkikh letopisey. T. 1. Lavrent'yevskaya letopis' i Suzdal'skaya letopis' po Akademicheskomu spisku”. M., 1962. 580.
• PSRL - “Polnoye sobraniye russkikh letopisey. T. 2. Ipat'yevskaya letopis”. M., 1962. 938.
• Rashev, R. “O vozmozhnosti vydeleniya samykh rannikh arkheologicheskikh pamyatnikov prabolgar v stepyakh Vostochnoy Yevropy”. Tatarskaya arkheologiya. Kazan', 1998. № 2 (3). 65-72.
• Rashev, R. “Prab”lgarite prez V-VII vek”. Sofiya, 2004. 348.
• Semıkin, YU.A. “Chernaya metallurgiya i kuznechnoye proizvodstvo Volzhskoy Bulgarii v VIII - nachale XIII vv.”. Arkheologiya yevraziyskikh stepey. Vyp. 21. Kazan', 2015.
• Sirotenko, V.T. Osnovnyye teorii proiskhozhdeniya drevnikh bulgar i pis'mennyye istochniki IV-VII vv. Uchenyye zapiski Permskogo gosudarstvennogo universiteta. 1961.
• Smirnov, A.P. Volzhskiye bulgary. M., 1951.
• Smirnov, K.F. - Popov, S.A. “Savromato-sarmatskiye kurgany u s. Lipovka Orenburgskoy oblasti”. Pamyatniki Yuzhnogo Priural'ya i Zapadnoy Sibiri sarmatskogo vremeni. M., 1972.
• Staşenkov, D.A. “Samarskoye pogranich'ye: k probleme vzaimodeystviya kochevogo i osedlogo mirov v epokhu srednevekov'ya // Nauchnoye naslediye A.P. Smirnova i sovremennyye problemy arkheologii Volgo-Kam'ya”. Otv. red. I.V. Belotserkovskaya. M. 1999. 75-77.
• Vorob'yev, N.I. - Khisamutdinov, G.M. Tatarı Srednego Povolzh'ya i Priural'ya, M, 1967.
• Vasil'yev, V.D. Samosdelskoye gorodishche: voprosy izucheniya i interpretatsii. Astrakhan', 2011.
• Yefimova S.G. - Konduktorova, T.S. “Naseleniye saltovo-mayatskoy kul'tury Vostochnoy Yevropy po dannym kraniologii” Materialy po arkheologii, istorii i etnografii Tavrii. Vyp. IV. Simferopol', 1994. 562-583.
• Yermakov S.F. - Matveyeva G.I. “Sevryukayevskoye selishche”. Voprosy drevney istorii Volgo-Kam'ya. Otv. red. Ye.P. Kazakov. Kazan', 2002. 46-52.
• Zakhoder, B.N. “Kaspiyskiy svod svedeniy o Vostochnoy Yevrope. T. II. Bulgary, mad'yary, narody Severa, pechenegi, rusy, slavyane”. M. Nauka, 1967.
• Zakiyev, M.Z. “Istoriya tatarskogo naroda. Etnicheskiye korni, formirovaniye i razvitiye”. M., 2008.
• Zasetskaya, I.P. Kul'tura kochevnikov yuzhnorusskikh stepey v gunnskuyu epokhu (konets IV-V vv.). SPb., 1994.