İslam Yargılama Hukukunda İstinâbe

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 13, 153 - 176, 30.06.2020

Mustafa Hayta

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.757919

Öz

Mahkemeler, öteden beri kendileri için tayin edilmiş yargı çevresinde görevlerini icra ederler. Bu nedenle görev ve yetkisini aşarak bir davaya bakamaz ve karar veremezler. Aksi halde bu karar, hukuken geçerli olmayacaktır. Bununla birlikte mahkemelerin bakmakta olduğu davaların bir yönüyle yargı çevresinin dışında olması muhtemeldir. Bu durumda mahkemenin ne yapacağı, hukukî bir sorun olarak önümüzde durmaktadır. Bu araştırma, zikredilen soruya yanıt aramakta ve bunu yaparken hem öğretiye hem de mahkeme kararlarına (kadı sicili) dayanmaktadır. Yargı çevresi dışında ikamet eden şahitlerin dinlenmesi veya davalının isticvabı, keza yargı çevresi dışındaki bir mahallin keşfi vb. durumlarda mahkemeler arası hukukî ve adlî yardımlaşma gündeme gelir. Bu husus öğretide kitâbü’l-kādî ile’l-kādî başlığı altında ele alınmış ve burada kitâbü’l-kādînin meşruiyeti, şekil şartları ve keyfiyetine ilişkin görüşler dile getirilmiştir. Sadece hukuk davalarında kullanılan bu kurum, nâib ve hakem tayininden bazı açılardan farklıdır. Bu kuruma ancak yapılacak işlemin mahkemenin yargı çevresi dışında olması, yargı çevresi dışında bulunan şeyin mahkemeye getirilmesinde imkânsızlık olması, kişinin veya şeyin mahkemeye getirilmesinin zaman israfına ve ekonomik kayba neden olması durumunda başvurulabilir. Bir hâkimin başka yer hakiminden bir iş veya işlemin yapılması yönünde adlî talepte bulunması “istinâbe” adıyla, Türkiye Cumhuriyeti mevzuatında da kanun ve yönetmelik düzeyinde kendine yer bulmuş ve birçok yerde hâkimlerin bu usule başvurabileceği dile getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İstinâbe, Mahkeme, Yargılama, Nâib, Hakem

Rogatory in Islamıc Judiciary Law

Öz

Courts have been performing their duties within the jurisdiction assigned to them for a long time. For this reason, the courts cannot deal with a case and decide exceeding the duty and authority. Otherwise, this decision will not be legally valid. However, it is likely that the cases that courts are dealing with are in some way outside the jurisdiction. What would the court do in this situation stands before us as a legal problem? This research seeks answers to the question mentioned, and is based on both doctrine and court decisions (judicial record). In cases such as the hearing of witnesses or questioning the defendant outside the jurisdiction, as well as viewing location outside the jurisdiction, legal and judicial assistance comes to the agenda. This issue is dealt with under the title kitâbu'l-kâdî ile’l-kâdî. In this topic, opinions about the legitimacy, formal conditions and arbitrariness were expressed. This institution, which is used only in civil cases, differs in some respects from the appointment of delegated judge and arbitrator. This institution can only be applied if the procedure to be carried out is outside the jurisdiction of the court, if it is impossible to bring what is outside the jurisdiction to the court, and if bringing the person or thing to the court is time consuming and causes economic loss. The process of a judge requesting a juridical demand from a judge of another place to do a job or an operation takes its place by the name of rogatory (istinābah) in the legislation of the Republic of Turkey as law or regulation and it is stated in many places that the judges might use this method.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Rogatory Delegated, Court, Trial, Judge, Arbitrager

Kaynakça

• Adlı̂ Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerı̇nı̇n Kuruluş Görev ve Yetkileri̇ Hakkında Kanun, Resmî Gazete 25606 (7 Ekim 2004), Kanun No. 5235.
• Akıba, Jun. “Kadılık Teşkilâtında Tanzimat'ın Uygulanması: 1840 Tarihli Ta'lîmnâme-i Hükkâm”. Osmanlı Araştırmaları 29 (2007), 009-040.
• Akgündüz, Ahmed. İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı: Kamu Hukuku. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011.
• Ali Haydar Efendi. Mecelle Şerhi. çev. Raşit Gündoğdu - Osman Erdem. İstanbul: Gül Neşriyat, ts.
• Atalı, Murat. Medeni Usul Hukuku. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Atar, Fahrettin. "Mürâfaa". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23.04.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/murafaa
• Aydın, Mehmet Akif. "Mahkeme". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12.09.2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahkeme#2-osmanli-devletinde-mahkeme
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa. el-Binaye fî şerhi'l-Hidaye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Balat Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 964-965/ M. 1557-1558) İstanbul: İSAM Yayınları, 41/132.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
• Birmâvî, Muhammed b. Abdiddâim. el-Lâmiü’s-sabîh bi-şerhi’l-Câmii’s-sahih. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2012/1433.
• Buhârî, Burhanüddin (Burhanü'ş-şeria) Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtü’l-burhanî fî’l-fıkhi’n-Nu‘manî, thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. er-Ravzü'l-mürbi‘ bi şerhi Zâdi'l-müstekni‘. thk. Muhammed Abdurrahman Avad. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1990.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî-Müessesetü’t-Târîhi’l-ʻArabî, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. dirase ve tashih. Said Bektaş. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Medine: Dâru’s-Sirac, 2010.
• CMK, Ceza Muhakemesi Kanunu. Resmî Gazete 25673 (4/12/2004), Kanun No. 5271.
• Ceza Muhakemesinde Ses ve Görüntü Bilişim Sisteminin Kullanılması Hakkında Yönetmelik. Resmî Gazete 28060 (20 Eylül 2011).
• Cüveynî, Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh. Nihayetü'l-matlab fi dirayeti'l-mezheb. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dib. Beyrut: Dâru’l-Minhac, 2007/1428.
• Çatalcalı Ali Efendi. Açıklamalı Osmanlı fetvaları: Fetâvâ-yı Ali Efendi. açıklayan. H. Necati Demirtaş. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2014.
• Demir, Abdullah. “Osmanlı Devleti’nde Kadılar ve Naipler”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2017), 28-37.
• Demir, Faruk Ömercan. Medeni Yargılama Hukukunda İstinabe. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Düzdağ, Mehmed Ertuğrul. Şeyhülislam Ebusuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Ebussuûd Efendi, Şeyhülislam. Ma’rûzât. haz. Pehlul Düzenli. İstanbul: Klasik, 2013.
• Ebussuûd Efendi, Şeyhülislam. Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 223, 158a.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Devleti’nde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 [Türk Hukuk Tarihi Sayısı], (2005), 417-439.
• Ertem, Ahmet Turgut. “İstinabe'ye-Talimat-Denilemez”, Türk Hukuk Kongresine Sunulan Tebliğler (I, 1971), 1-5.
• Esen, Bilal. “İslam Muhâkeme Hukukunda Yaygın Duyuma Dayalı Şahitliğin (eş-Şehâde bi’t-Tesâmu’) Kabulü”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 15/2 (2015), 257-281.
• Feyzullah Efendi, Fetava-yı Feyziye, haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik, 2009.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Ali b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire şerhu Muhtasari’l-Kuduri fi’l-fürui’l-Hanefiyye. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006/1427.
• HSKK, Hâkı̇mler ve Savcılar Kurulu Kanunu. Resmî Gazete 27789 (11/12/2010), Kanun No. 6087.
• Heyet, Fetâva-yı Hindiyye = Fetâva-yı Alemgîriyye. der. Burhanpurlu Şeyh Nizam. yay. haz. İsmail Karakaya. çev. Mustafa Efe. Ankara: Akçağ Basım Yayım, 1986.
• HMK, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu. Resmî Gazete 622, 623, 624 (18/6/1927) Kanun No. 1086.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah. el-İstizkâr. nşr. Sâlim Muhammed Atâ - Muhammed Ali Muʻavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü'l-muhtar ale'd-Dürri'l-muhtar: şerhu Tenviri'l-ebsar. çev. Mehmet Savaş. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1985.
• İbn Ferhun, Ebü'l-Vefa Burhaneddin İbrâhim b. Ali b. Muhammed. Tebsıratü'l-hükkam fî usuli'l-akzıye ve menahici'l-ahkâm. Mısır: Mektebetü’l-külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. et-Turukü'l-hükmiyye fi's-siyaseti’ş-şer'iyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed. el-Bahrü’r-raik şerhu Kenzi’d-dekaik. thk. Zekeriyyâ Umeyrat. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• İİK, İcra ve İflas Kanunu. Resmî Gazete 2128, (9/6/1932) Kanun No. 2004.
• İpşirli, Mehmet. "Bab Mahkemesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12.09.2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/bab-mahkemesi İsbîcâbî, Muhammed b. Ahmed. Zâdü’l-fuhahâ erhu Muhtasari’l-Kudûrî. thk. Îd b. Muhammed. Suud, 2014.
• İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073 / M. 1661-1663), İstanbul İSAM: Yay., 51/598.
• Kal'aci, Muhammed Revvas vd. Mu'cemu lugati'l-fukaha. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2010.
• Karabâğî, Abdulganî. Şerhu’l-Muhtâr. thk. Abdülkadir Kabdan. İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 2017.
• Kârî, Ebü'l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed Ali. Fethu babi'l-inaye bi-şerhi Kitâbi’n-Nukâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed. Bedâiü’s-sanai' fî tertibi’ş-şerai‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Korkmaz, Ömer. Osmanlı Aile Hukuku-18. Yüzyıl Adana Örneği. Ankara: Akademisyen Yayınevi, 2018.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Mevsûatü’l-kavâidi’l-fıkhiyyeti’l-mukarene=et-Tecrîd. dirase ve tahkik. Muhammed Ahmed Sirac - Ali Cum’a Muhammed. Kahire: Dâru’s-Selam, 2006.
• Maverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Havi’l-kebir. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 1999.
• Mergînânî, Ebü'l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedi. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2008.
• Mes’ûd, Cübran er-Raid. Mu’cemun Lugaviyyun Asriyyun. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1992.
• Meydânî, Abdülganî b. Talib b. Hammade. el-Lübâb fi şerhi’l-Kitâb. tahric ve talik. Beşşar Bekrî Arabî. Dımaşk: el-Metbetü’l-Arabî, ts.
• Nesefî, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed. Kenzü’d-dekâik. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2005.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravzatü't-talibin. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1991.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Sahihu Müslim bi-şerhi'n-Nevevî = el-Minhâc fi şerhi Sahihi Müslim b. Haccac. Beyrut: Dâru ihyai’t-turasi’l-Arabî, 1392.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti'nde Kadı. İstanbul: Kronik yayınları, 2017.
• Ruhi, Ahmet Cemal. “Yurt Dışı Tebligat ve İstinabe İstemlerinde Masraf Gerektiren Durumlar”. Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi 9/3-4 (Erzincan, 2005), 417-433.
• Sadrü’ş-şehid, Ebû Hafs Hüsâmüddin b. Mâze. Şerhu Edebi'l-kâdî li'l-Hassâf. thk. Muhyî Hilâl Serhân. Bağdad: Matbaatü’l-İrşâd, 1978/1398.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsut. ed. Mustafa Cevat Akşit. İstanbul: Gümüşev Yayınları, 2008.
• Suğdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyn b. Muhammed. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Salahaddîn en-Nâhî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1984.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris. el-Üm. thk. Muhammed İbrahim el-Hafnâvî. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2008.
• Şentop, Mustafa. “Tanzimat’tan Önceki Dönemde Osmanlı Mahkemelerinin Görev ve Yetkisi”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1/1, (2006), 87-105.
• TKK, Tanık Koruma Kanunu. Resmî Gazete 26747 (27/12/2007), Kanun No. 5726.
• Toker, Ali Gümrah. Milletlerarası Özel Hukukta İstinabe. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Trablusî, Ebü'l-Hasan Alaeddin Ali b. Halil. Muînü’l-hükkâm fîmâ yeteraddedu beyne’l-hasmeyn mine’l-ahkâm. Dâru’l-fikr, ts.
• Yargıtay, Yargıtay 22. Hukuk Dairesi. K. 2019/14866 (3 Temmuz 2019).
• Yılmaz, Ejder. Hukuk Sözlüğü. Ankara: Yetkin Yayınevi, 2005.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyinü'l-hakayık şerhu Kenzi’d-dekaik. thk. Şeyh Ahmed İzzu İnaye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Zuhaylî, Vehbe. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe [ve öte.]. red. Hamdi Arslan. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.