Türk Siyasal Hayatında Sıra Dışı Bir Teşebbüs Olarak Sine-i Millet Denemeleri

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 13, 257 - 282, 30.06.2020

Murat Yıldız

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.758021

Öz

Demokrasilerin olmazsa olmazı, hiç kuşkusuz devlet meselelerinin, millet adına görüşülüp karara bağlandığı meclislerdir. Ancak bazı durumlarda iktidarların sahip oldukları sayısal üstünlük karşısında çaresiz kalan muhalefet partileri, mevcut meşru haklarını bir kenara bırakarak sıra dışı bir yöntem olarak sine-i millete dönme tehdidinde bulunmuşlardır. Türk siyasi tarihinde milletvekillerinin bireysel ya da toplu bir biçimde istifa ederek meclisi boykot etmelerini öngören sine-i millet tehdidi, kimi zaman oluşan bir mağduriyet karşısında, kimi zaman da siyasi bir hamle olarak gündeme gelmiş ve siyasi krizlerin yaşanmasına sebep olmuştur. Genel itibarı ile pek de gerçekleşmeyen ancak siyasetin gündemini meşgul eden sine-i millet denemeleri, halkın da pek destek verdiği bir girişim olmamıştır.
Bu çalışma Türk siyasal hayatında sine-i millet kavramının ortaya çıkışını ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yaşanan örnekleri konu edinmiştir. Ayrıca sine-i millet girişimlerine sebep olan siyasi krizlerin ortaya çıkışı, gelişimi, siyasilerin ve partilerin sine-i millete dönme noktasında söylemleri, beklentileri ve tutumları incelenmiştir. Çalışmada; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanakları gibi birincil kaynaklardan istifade edilmiş, dönemin gazeteleri, köşe yazıları, röportajlar da incelenerek elde edilen bilgiler, yazılan tetkik eserler ışığında dönemlerin konjonktürü de göz önünde bulundurularak objektif bir biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Türk Siyasal Hayatı, Sine-i Millet, Meclis Boykotu, Meclis Boşaltma

The Bosom of the Nation Trials as Extraordinary Attempts in Turkish Political Life

Öz

The sine qua non (the indispensables) of democracies are undoubtedly the assemblies in which state issues are discussed and resolved on behalf of the nation. However, in some cases, the opposition parties, who were desperate in the face of the numerical superiority of the governments, threatened to abandon their existing legitimate rights and return to the bosom of the nation as an extraordinary method. The threat of returning to the bosom of the nation, which foresees the deputies to boycott the parliament by resigning individually or collectively, sometimes came up in the face of a victimization or as a political move and sometimes caused political crises in Turkish political history. The attempts to return to the bosom of the nation, which didn’t take place mostly but occupied the agenda of politics, have not been an initiative that is supported by the public.
This study focuses on the emergence of the concept of returning to the bosom of the nation in Turkish political life and the examples in our recent political history. The emergence and development of political crises that led to return to the bosom of the nation initiatives and discourses, expectations and attitudes of politicians and parties were examined. In the study, primary sources such as Presidential State Archives, records of the Grand National Assembly of Turkey and official newspapers were examined and the information obtained from the newspapers, columns and interviews of the era were tried to put forward objectively in the light of enquiry works and by taking the conjuncture of the periods into account.

Anahtar Kelimeler

History of Republic of Turkey, Turkish Political Life, Bosom of the Nation, Parliament Boycott, Abandon Parliament

Kaynakça

• Cumhuriyet Gazetesi. “Gece Başgil’i Destekleyenlerle Aleyhinde Bulunan Milletvekilleri Arasında Çok Sert Çatışmalar Oldu” (21.10.1961), 5.
• Milliyet Gazetesi. “Adalet Partisinde İkilik” (22.10.1961), 1.
• Milliyet Gazetesi. “Gümüşpala huzur olmazsa ayrılacağını açıkladı” (22.10.1961), 5.
• Kudret Gazetesi. “Gümüşpala istifa tehdidinde bulundu” (22.10.1961), 5.
• Akşam Gazetesi. “AP’liler kardeş kavgasına sebep olamaz. Aksi halde sine-i millete dönerim.” (22.10.1961), 5.
• Milliyet Gazetesi. “AP’deki Son Gelişme” (30.03.1963), 1.
• Milliyet Gazetesi. “AP Grubunda Başkanın İstifası İstendi” (30.03. 1963), 1 ve 7.
• Hürriyet Gazetesi, “İnönü Özal’ı Layık Görmüyor” (20.10.1989), 1 ve 8.
• Milliyet Gazetesi, “Boykottan Çark mı?” (08.06.1989), 9.
• Milliyet Gazetesi, “SHP’ye Ortak Tavı Çağrısı” (30.07.1989), 8.
• Milliyet Gazetesi, “İnönü Çağrıya Mesafeli” (07.12.1990), 10.
• Milliyet Gazetesi, “SHP Sine-i Millete Soğuk” (07.12.1990), 1.
• Milliyet Gazetesi, “SHP-DYP İttifak Yolu” (08.12.1990), 1-14.
• Milliyet Gazetesi, “Sine-i Millet Arapsaçı” (09.12.1990), 1 ve 14.
• Milliyet Gazetesi, “Demirel’den Sine-i Millet Mitingleri” (09.12.1990), 1 ve 11.
• Milliyet Gazetesi, “Giden Dönemez” (09.12.1990), 1 ve 11.
• Milliyet Gazetesi, “Seçime Doğru” (11.12.1990), 1-17.
• Milliyet Gazetesi, “Sine-i Millet Komisyona (13.12.1990), 1 ve 17.
• Milliyet Gazetesi, “Başkanlık Olmaz” (14.12.1990), 10.
• Cumhuriyet Gazetesi, “Sine-i Millete Savaş Engeli” (27.12.1990), 1.
• Cumhuriyet Gazetesi, “AKP Tek Başına Seçemez” (26.12.2006), 8.
• Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, 31/1980: Belge No: 1752.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. 30.1.0.0/44.257.1.2.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi. 2/1952, Belge No: 37.
• Resmî Gazete. (27432/14.12.2009).
• TBMM Tutanak Dergisi. Dönem 7, B. 45, O.2, c. 2, 29.04.1946.
• TBMM Tutanak Dergisi. Dönem 8, B. 18, O.1, c. 3, 18.12.1946.
• TBMM Tutanak Dergisi. Dönem 18, B.31, O. 1, c. 33, 13.11.1989.
• TBMM Tutanak Dergisi. Dönem 18, B.58, O.1, c. 54, 24:12:1990.
• TBMM Tutanak Dergisi. Dönem 26, B.84, O. 1, c. 45: 18.04.2017.
• Türk Dil Kurumu. Büyük Türkçe Sözlük. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara, 1998.
• Ahmad, Feroz. Bir Kimlik Peşinde Türkiye. çev. Sedat Cem Karadeli, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2006.
• Ahmad, Feroz, Ahmad - Bedia T. Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945-1971). Ankara: Bilgi Yayınevi, 1976.
• Akdere, Osman. “Milli Mücadelenin Başlarında Mustafa Kemal Paşada Sine-i Millet Düşüncesi ile Askerlikten İstifası Öncesi ve Sonrası Kendisine Gösterilen Bağlılıklar”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 11, (2002), 248-309.
• Akşin, Sina. Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2013.
• Aslandaş, A. Sedat - Bıçakçı Baskın. Popüler Siyasi Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Balcı, Sarp. Kronik: XI. Cumhurbaşkanının Seçimi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, 62/2 (2007), 237-242.
• Çavdar, Tevfik. Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950. Ankara: 3. Baskı, İmge Kitabevi Yayınları, 2008a.
• Çavdar, Tevfik. Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1950’den Günümüze. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2008b.
• Düzgün, Ülkü K. “Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipinin Tipolojisi”. Folklor/ Edebiyat. 18/69 (2012), 9-46.
• Ergül, Teoman. Sosyaldemokraside Bölüşme Yılları (1986-1991). İstanbul: Gündoğan Yayınları, 1995.
• Erim, Nihat. “İnönü’yü Dinledikten Sonra”. Ulus, 19 Temmuz 1947.
• Göktepe, Cihat. “Menderes Dönemi (1950-1960)”. Türkler Ansiklopedisi, 16: Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Karpat, Kemal. H. Türk Demokrasi Tarihi Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Konukçu, Enver. Sine-i Millete İltica Eden Meclis-i Meb’usân-ı Osmanî Reisi Celâleddin Arif Bey’in Ankara Yolculuğu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 10/28, (1994), 77-87.
• Şahin, Enis. - Tunç, Bilal. “Demokrat Parti’nin Kuruluş Süreci ve DP – CHP Siyasî Mücadelesi (1945-1947)”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (The Journal of Social and Cultural Studies) 1/2 (2015), 31-69.
• Toker, Metin. Tek Partiden Çok Partiye. İstanbul: Milliyet Yayınları 1970.
• Unat, Kadri. “Cumhuriyet Halk Partisi’nde Nevi Şahsına Münhasır Bir Muhalif Grup: Otuzbeşler. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 48 (Güz-2011), 839-867.
• Yılmaz, Serdar. - Özekmekçi, M. İnanç. “Türk Siyasal Hayatında Pratiğe Geçemeyen Muhalif Bir Söylem: ‘‘Sine-i Millete Dönüş’’. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 19/2 (2017), 415-439.
• Yücel, M. Serhan. Türk Siyasal Hayatında Cumhurbaşkanlığı Seçimleri. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, Bilecik, 2013.
• Zürcher, Eric J. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. 22. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2008.
• Hürseda, “Tayland'da Ana Muhalefet Partisi Milletvekilleri İstifa Etti”, https://hurseda.net/Dunya/95017-Taylandda-Ana-Muhalefet-Partisi-Milletvekilleri-istifa-Etti.html (Erişim: 21.02.2019).
• Hürriyet Gazetesi, “İran Meclisinde Toplu İstifa”, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/iran-meclisinde-toplu-istifa-41041755(Erişim: 21.02.2019).
• Haberler, “Sökmenoğlu: Sine-i Millete Dönmekten Pişman Olmadım”, https://www.haberler.com/sokmenoglu-sine-i-millete-donmekten-pisman-olmadim-haberi/ (Erişim: 27.02.2019).
• Hürriyet Gazetesi, “FP’nin Ömrü Kısa Sürdü”, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/fpnin-omru-kisa-surdu-39250184 (Erişim:25.04.2019).
• NTV, “Erdoğan’dan Yenilikçilere: Sine-i Millet ve 3. Yola Aldanmayın”, http://arsiv.ntv.com.tr/news/89857.asp (Erişim: 02.06.2019).
• Radikal Gazetesi, “Fazilette Kırk İstifa Hazır”, http://www.radikal.com.tr/politika/fazilette-40-istifa-hazir-600810/ (Erişim: 03.06.2019).
• Aljazeera, “1990’larda Kürt Siyasi Hareketi”, http://www.aljazeera.com.tr/dosya/1990larda-kurt-siyasi-hareketi (Erişim: 10.06.2019).
• Anadolu Ajansı, “DTP Hakkında Kapatma Davası”, https://www.aa.com.tr/tr/arsiv/dtp-hakkinda-kapatma-davasi/428285 (Erişim: 10.06.2019).
• NTV, “DTP’nin Rotası Sine-i Millet”, https://www.ntv.com.tr/turkiye/dtpnin-rotasi-sine-i-millet,IZ6kIckn5EWBstnwFpVCGg (Erişim: 10.06.2019).
• Yeniçağ Gazetesi, “DPT’nin Sine-i Milleti Yılan Hikâyesine Döndü”, https://www.yenicaggazetesi.com.tr/dtpnin-sine-i-milleti-yilan-hikayesine-dondu-27836h.htm (Erişim: 15.06.2019).
• NTV, BDP ile Yeniden Sine-i Meclise, https://www.ntv.com.tr/turkiye/bdpyle-yeniden-sine-i-meclise,G50Ggb0EXku4UT50NLP6Jg (Erişim: 15.06.2019).
• Vatan Gazetesi, “Baykal: Cumhurbaşkanını Yeni Hükümet Seçmeli”, http://www.gazetevatan.com/chp-genel-baskani-deniz-baykal--2006-da-secim-cagrisini-yineledi---cumhurbaskanini--yeni-hukumet-secmeli--68508-gundem/ (Erişim: 20.06.2019).
• Haber7 “Baykal’ın Sine-i Millete Dönme Şartı”,http://www.haber7.com/siyaset/haber/139892-baykalin-sine-i-millete-donme-sarti (Erişim: 21.06.2019).
• Hürriyet Gazetesi, “CHP Sine-i Millete Dönsün” http://www.hurriyet.com.tr/gundem/chp-sine-i-millete-donsun-326994 (Erişim: 21.06.2019).
• Youtube, “CHP’nin Sine-i Millete Dönme Şartı”,https://www.youtube.com/watch?v=eR_KzglfVWc (Erişim: 22.06.2019).
• CNN TURK, CHP’den Sine-i Millet Açıklaması, https://www.cnnturk.com/turkiye/son-dakika-chpden-sine-i-millet-aciklamasi (Erişim: 22.06.2019).
• TBMM, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanakları” https://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem27/yil2/ham/b07401h.htm (Erişim: 27.06.2019).
• Cumhuriyet Gazetesi, “Meral Akşener: Sine-i Millete Dönelim”, http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/siyaset/1380961/Meral_Aksener__Sine-i_millete_donelim.html (Erişim: 25.06.2019).
• “Time Türk, “İşçilikten Milyonerliğe Uçan Sendika Patronları”, https://www.timeturk.com/tr/2008/09/13/iscilikten-milyonerlige-ucan-sendika-patronlari.html (Erişim: 22.06.2019).