Hanefî Usûlcülere Göre İllete Yöneltilen Kalb ve Akis İtirazları

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 17, 107 - 130, 15.06.2022

Ahmet Ekinci

Öz

Fıkıh usulünde hüküm çıkarma yöntemleri arasında en önemli konulardan biri olan kıyas, asıl ile fer’i birleştiren bir illetten dolayı fer’i asla hamledip, aralarındaki benzerlikten ötürü aslın hükmünü fer’e uygulamayı ifade etmektedir. Asıl, fer’, aslın hükmü ve illet olmak üzere dört ana temel üzerine oturtulan kıyas konusunda tartışmaların en fazla yapıldığı mesele illettir. Usûlcüler illetin mahiyeti, kısımları, şartları ve tespit yollarını ele alarak incelemiş ve bu bağlamda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Usûlcülerin illet konusunda ihtilaf ettikleri konulardan birisi de illete yöneltilen itirazlardır. Her ne kadar illete yöneltilen itirazlar cedel ilminin konusu olsa da usul eserlerinin büyük çoğunluğunda bunlara yer verilmiştir. İllete yöneltilen itirazların sayısı hakkında usûlcülerin bir ittifakı bulunmamaktadır. Hatta aynı ekole mensup usûlcüler arasında bile illete yöneltilen itirazlar hakkında farklı sayıların ileri sürüldüğü görülmektedir. Araştırma konumuz olan kalb ve akis, illete yöneltilen itirazlardandır. Kalb, illete yönelik geçerli bir itiraz kabul edilirken kalbü’t-tesviye olarak isimlendirilen ve hakikatte kalb olan akisin ise geçerli bir itiraz olup olmaması hususunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Kimi usûlcüler tarafından zayıf ve fasit bir itiraz olarak kabul edilen akis, kimi usûlcüler tarafından ise geçerli bir itiraz olarak görülmüştür. Bu çalışmada Hanefî usûlcülere göre illete yöneltilen itirazlardan kalb ve akis konuları ele alınıp incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Usûl-i Fıkh, Kıyas, İllet, Kalb, Akis

Qalb and Aqs Objections Against The Illah According to Hanafi Jurists

Öz

Qiyas, one of the most important issues among the methods of making judgments in the Islamic jurisprudence, means to move the ferʿ to the asl and to apply the decree of the asl to the ferʿ because of the similarity between them due to a illah that combines the asl and the ferʿ. The proceduralists have examined the nature of the illah, its parts, conditions, and ways of detection, and have put forward different views in this context. One of the issues on which the jurists disagree about the illah is the objections against the illah. Although the objections to the illah are the subject of the science of jadal, they are included in the majority of the works of method. There is no consensus among the jurists about the number of objections to the illah. It is seen that different numbers are put forward about the objections to the illah even among the jurists belonging to the same school. The qalb and aqs, which are the subject of our research are from the objections to illah. While the qalb is accepted as a valid objection to the illah, different opinions have been put forward about whether the aqs, named as qalbu al-taswiya, whose originality is qalb is valid or not. The aqs, which has been considered weak and invalid by some jurists, has been seen as a valid objection by some. In this study, the issues of qalb and aqs, which are among the objections against the illah according to the Hanafi jurists, will be discussed and examined.

Anahtar Kelimeler

Usūl al-fiqh, Qiyas, Illah, Qalb, Aqs

Kaynakça

• Âbâdî, Muhammed Abdülhak b. Fazlhak. Mirkât. Karachi: Mektebetü’l-Büşrâ, 2. Basım, 2011.
• Abdülhamîd, Muhammed Muhyiddin. Tartışma Usûlü. çev. Serkan Çetin. Ravza Yayınları, 2019.
• Ahterî, Muslihuddin Mustafa. Ahterî-i kebîr. İstanbul: Matbaatu Âmire, 1310.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Apaydın, Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Kayseri: Kardeşler Ofset, 2016.
• Âsım, Seyyit Ahmed. Kâmus Tercümesi, ts.
• Attâr, Hasan b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Attâr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Başoğlu, Tuncay. Hicri Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Başoğlu, Tuncay. “İlleti Tespit Metotlarından Tard ve Tard Ehline Yönelik Tenkitler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/6 (2002), 141-160.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istilahatı Fikhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Candan, Abdurrahman. İslam Hukukunda İllet Tespit Yöntemleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Mi‘yâr-ı Sedâd. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 2. Basım, 1303.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdullah. el-Burhân. thk. Salâh b. Muhammed Uveyde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. Telhîs fî usûli’l-fıkh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, ts.
• Çalış, Halit. “Kâsır İlletle Ta’lil Tartışmalarına Metodolojik Bir Katkı”. Usul İslam Araştırmaları 4/4 (2005), 73-98.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille. thk. Muhyüddin Halil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Duman, Soner. İlk Dönem Hanefî Usûlünde İllet Tartışmaları. İstanbul: Kitabi Yayınevi, 2010.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer. Ebherî Îsâgûcî ve Şerhi. çev. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Lıtera Yayıncılık, 3. Basım, 2020.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer. İsagoci Tercümesi. çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2012.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer. Îsâğûcî. thk. Muhammed Can. İstanbul: Şefkat Yayıncılık, 2013.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer. Îsâğûcî Mantığa Giriş. çev. Hüseyin Sarıoğlu. Ankara: TÜBA, 2016.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer. Îsâğûcî ve Tercümesi. çev. Nevzat H. Yanık - M. Sadi Çögenli. Erzurum: Kültür ve Eğitim Vakfı, 1999.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 11. Basım, 2014.
• Ensâri, Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed. Ğâyetü’l-vusûl. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Es’ad, Mahmud. Telhîs-i usûl-i fıkh. İzmir: M. Nikolaydi, 2. Basım, 1313.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1419.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ. thk. Muhammed Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Gelenbevî, İsmail. Şerhu Îsâğûcî. thk. Abdullah Hiçdönmez. İstanbul: Mektebetü’l-Hanefiyye, ts.
• Gezgin, Y. Erdem. “Fıkıh Usulü”. İslami İlimlere Giriş. ed. Mahmut Samar. 94-128. İstanbul: Hikmetevi, 2021.
• Habbâzî, Celaleddin Ebû Muhammed Ömer. Müğnî fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Mazhar. Mekke, 1403.
• Hıra, Ayhan. “Hanefîler Dışındaki Usûlcülere Göre İllete Yöneltilen Men’/Mümânaa İtirazı”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 180-208.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn Osman b. Ömer b. Ebî Bekr. Muhtasar. thk. Nezîr Hamâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1426.
• İzmirli, İsmail Hakkı. İlm-i Hilâf. İstanbul: Hukuk Matbaası, 1330.
• Kâtibî, Ali b. Ömer b. Ali. Risâletü’ş-Şemsiyye. thk. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Lıtera Yayıncılık, 2. Basım, 2021.
• Manisevî, Muhammed Hasan. Muğni’t-tullâb. thk. Muhammed Can. İstanbul: Şefkat Yayıncılık, 2013.
• Mansur, Koçinkağ. “Şemseddîn el-İsfahânî’ye Göre İlletin Red Yolları”. Kilitbahir 15 (2019), 296-317.
• Mansûr-Billâh, Abdullah b. Hamza. Safvetü’l-ihtiyâr. Yemen: Merkezü Ehl-i Beyt, 1423.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan. Davâbitü’l-ma’rife. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 12. Basım, 2011.
• Molla Hüsrev, Mehmed. Mirʾâtü’l-usûl. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1966.
• Nesefî, Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-Müntehab fî usûli’l-mezheb. thk. Salim Öğüt, ts.
• Okur, Hüseyin. “Kıyas İşleminde İllet Birliğinin Sağlanamaması Hali: Kıyas Ma’a’l-Fârık”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 36 (2020), 17-48.
• Özdemir, İbrahim. Usûl-İ Fıkıh’ta Ta’lîl Tartışmaları (Hicrî IV-VIII. Asırlar). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Pezdevî, Ali b. Muhammed. Usûlü’l-Pezdevî. thk. Sâid Bekdâş. Medine: Dâru’s-Sirâc, 2. Basım, 1438.
• Râzî, Fahrüddin Muhammed b. Ömer. Mahsûl. thk. Taha Câbir Ulvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed. Kavâtı’u’l-edille. thk. Muhammed Hasan Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ Afgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1426.
• Şâban, Zekiyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları. çev. İ. Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 30. Basım, 2018.
• Şâşî, Nizamüddin Ebû Ali Ahmed. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Şirvânî, Ahmed Hamdi. Levâmi’u’d-dekâik. çev. Hüseyin Örs - S. Erdem Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Tûfî, Necmüddin Süleyman b. Abdilkavi. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Türkî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1407.
• Ünver, A. Numan. Fıkıh İlminde Cedel Yönteminin Kullanımı (Ebû İshâk eş-Şîrâzî Örneği). Sakarya: Akademisyen Kitabevi, 2019.
• Ünver, A. Numan. “İllete Yönelik Nakz İtirazı ve Nakza Karşı Cevaplar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/36 (2017), 1-15.
• Ünver, Ahmet Numan. “Cedelin Fıkıh İlminde Kullanımı: Kudûrî ve Ebu’t-Tayyib Et-Taberî Arasındaki Bir Münâzara Bağlamında”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/39 (2019), 67-91.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah. Bahrü’l-muhît. 8 Cilt. Umman: Dâru’l-Kutubî, 1414.