On Beşinci Yüzyıla Ait Türkçe Cerrahnâmeler

Yıl 2011, Cilt: 1 Sayı: 1, 19 - 28, 01.04.2011

Nuran Yıldırım

Öz

Bugünkü bilgilerimize göre, On beşinci yüzyıla ait olduğu kabul edilen dört Türkçe cerrahi monografi vardır. Bunların ilki Cerrâhiyetü’l-hâniye’dir. Onu Alâ’im-i cerrâhîn, Cerrahnâme, Terceme-i hulâsa fi fenni’l-cirâhe izler. Bu dört cerrahi monografi, esas olarak Yunan hekimlerinin Arapçaya çevrilen eserleri ile İslâm dünyasının meşhur hekim ve cerrahlarının kitaplarından hazırlanmış derlemelerdir. Bazılarında Osmanlı hekimlerinden alıntılar da yer almaktadır. Cerrahnâme, Alâ’im-i cerrâhîn ve Hulâsa Tercümesi, hekim bulunmayan yerlerde halka faydalı olmak amacı ile yazıldıklarından basit ve pratik bilgiler içerir. Cerrâhiyetü’l-hâniye ise cerrahlık ilmini öğrenmek isteyenlere seslendiği için detaylı ve öğreticidir. Bu cerrahnâmeler dönemin cerrahi anlayışına uygun ve benzer konular içermektedir. Hatta bazı bölümler aynen diğer bir cerrahnâmede yer almaktadır. Sadece Alâ’im-i cerrâhîn’deki ateşli silah yaraları ve frengi bölümleri diğerlerinde yoktur. Cerrâhiyetü’l-hâniye’de hasta, hekim-cerrah, cerrahi teknikler ve alet şekilleri minyatürleri bulunmasına karşılık diğerleri resimsizdir. Bu eserler üzerinde yaptığımız basit bir karşılaştırma sonunda edindiğimiz izlenim, Alâ’im-i Cerrahin, Cerrahnâme ve Hulasa’nın cerrahi yöntemler açısından benzerlikler taşıdıklarıdır. Bu üç eserde yer yer kullanılan koterizasyon tekniğine, Cerrahiyetü’l-hâniye’de çok önem verilmiş ve başlı başına bir bölüm ayrılmıştır. İlk üç cerrahnâmenin el kitabı niteliğinde derlemeler olduğu söylenebilir. Cerrâhiyetü’l-hâniye ise her ne kadar Zehravî’nin eserine dayanmaktaysa da Şerefeddin Sabuncuoğlu bu kitabında tecrübelerini de anlatmakta ve cerrahi girişimlerde kullandığı anestezik terkibi vermektedir. Diğerlerinde anestezi ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Cerrâhiyetü’l-hâniye minyatürleri, cerrahi alet çizimleri, cerrahi teknikleri, hastalık tanımları ve içerdiği bilgilerle diğer cerrahi eserler arasında bir yıldız gibi parlamaktadır. On beşinci yüzyılda yazılan Türkçe cerrahnâmeler üzerinde detaylı bir karşılaştırma yapıldığında daha doyurucu bilgilere ulaşılacağı şüphesizdir. Anahtar Kelimeler: On beşinci yüzyıl; Türkçe cerrahname

Anahtar Kelimeler

On beşinci yüzyıl, Türkçe cerrahname

Turkish Surgery Books from the Fifteenth Century

Öz

Abstract ABSTRACTTo our knowledge today, there are four Turkish surgical monographs accepted to be from the fifteenth century. The first of these is Cerrâhiyetü’l-hâniye. It is followed by Alâ’im-i cerrâhîn, Cerrahnâme and Terceme-i hülâsa fi fenni’l-cirâhe. These four surgical monographs are basically collected works from the works of Greek physicians translated to Arabic and the books of famous physicians and surgeons of the Islamic world. Some also include quotations from Ottoman physicians.Cerrahnâme, Alâ’im-i cerrâhîn and The Translation of Hulâsa contain simple practical information since they were written on the purpose to be useful to people in the absence of a physician. And Cerrâhiyetü’l-hâniye is detailed and didactic because it is for those willing to learn the science of surgery.These surgery books consist of similar issues in accord with the then understanding of surgery. Furthermore, some chapters in one identically appear in another. Only those chapters in Alâ’im-i cerrâhîn concerning syphilis and firearm injuries are not found in the others. While pictures and miniatures of patients, physician-surgeons, and surgical techniques and equipments are presented in Cerrâhiyetü’l-hâniye, the other books are non-pictorial.The impression taken after a simple comparison of these books is that Alâ’im-i cerrâhîn, Cerrahnâme and Hulâsa bear a similarity in terms of the surgical methods. The cauterization technique occasionally used in these three books is given particular importance in Cerrâhiyetü’l-hâniye and provided a separate section. It is possible to state that the first three books have the characteristics of a handbook. As for Cerrâhiyetü’l-hâniye, although it is based on Zehravî’s work, Şerefeddin Sabuncuoğlu also describes his experiences in his this book and gives the anesthetic compound which he used in surgical attempts. There is no information on anesthesia in the other books. Cerrâhiyetü’l-hâniye with its miniatures, illustrations of surgical equipment, surgical techniques and disease definitions remarkably shines amongst others.A detailed comparison on the Turkish surgery books written in the 15th century would, of course, provide more satisfactory information. Keywords: Fifteenth century; Turkish surgery books

Anahtar Kelimeler

Fifteenth century, Turkish surgery books

Kaynakça

• Hamarneh, Sami: The Physician. Therapist and Surgeon İnb al-Quff (1233-1286). Cairo 1974, pp. 123-124, 132-135
• Handbuch der Geschichte der Medizin. Hrsg. Max Nueburger und Julius Pagel, Jena 1902, I, pp. 598-601.
• Ullmann, Manfred: Die Medizin im Islam. Leiden-Köln 1970, pp. 145, 176-178.
• Ali b. Abbas el-Macuzî: Kitâb el-Kâmil es-sınâ’at et-tıbbiyye. İstanbul Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Yazma Kitaplar, numarasız.
• Zimmermann, Leo and Ilza Veith: Great Ideas in the History of Surgery. Baltimore 1961, p. 82.
• Gürkan, Kazım İsmail: “İbn Sina’da Cerrahi Düşünüş”, İ. Ü. Tıp Fakültesi Mecmuası, XV, 3 (1952), p. 1189.
• Shah, Mazhar M.: The General Principles of Avicenna’s Canon of Medicine. Pakistan 1966, pp. 411-419.
• Spies, Otto und Hans-Jürgen Thies: “Die Propeadentik der arabischen chirurgie nach Ibn al-Quff”, Sudhofs Archive, 55, 4 (1971), p. 386.
• Risâle-i tağ ve hacamat ve fasd. Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, No.716/2, 141a-162a.
• Ebu’l-Kâsım ez-Zehravî: Kitâb et-tasrif fi’t-tıbb’dan özet. Manisa Genel Kitaplığı, Muradiye No.1841,1a-33b.
• Özden, Âkil Muhtar: “İbn Sina tıbbına bir bakış“, İbn Sina. İstanbul 1937, p. 6.
• Ünver, Süheyl: Tıp Tarihi. İstanbul 1943, p. 45.
• Şehsuvaroğlu, Bedi N.: Eczacılık Tarihi Dersleri. İstanbul 1970, pp. 95, 289-290.
• Sigerist, Henry E.: “Anesthesieden önceki cerrahlık”, Çev. Feridun N. Uzluk, A. Ü. Tıp Fakültesi Mecmuası, 21, 4 (1968), p. 1290.
• [Yöntem], Ali Canip:”Cerrahiye-i İlhaniye”, Hayat Mecmuası, II, 3 (1927), p. 42.
• Ünver, Süheyl: Şerefeddin Sabuncuoğlu-Kitabü’l-Cerrahiye-i İlhaniye (Les Illustrations du Traité de Chirurgie de Cherefeddin Saboundjouoglou).İstanbul 1939.
• Kılıçoğlu, Vecihe: Cerrahiye-i İlhaniye. Ankara 1956.
• Huard, Pierre-Mirko Grmek: Le Premier Manuscrit Chirurgical Turc,Redige par Charaf ed-din (1465) et illustré 140 miniatures. Paris 1960.
• Bayat, Ali Haydar: “Amasyalı Sabuncuoğlu Şerefeddîn (788H/1386-873H/1468’den sonra) Bibliyografyası”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 2 (İstanbul 1988), pp. 92-101.
• Yıldırım, Nuran: “XV. Yüzyıla Ait Anonim Bir Cerrahnâme Cerrahi Yöntemlerin Kullanıldığı Fasıllar Tıbbi Terminoloji ile Bitki, Drog ve Madde İsimleri”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 10-11. Ed. N. Sarı. İstanbul 2004/2005, pp. 325-433.
• Yıldırım, Nuran:”Alâ’im-i Cerrâhîn Üzerine Bazı Yeni Bilgiler”, I.Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Kongresi,14-18 Eylül 1981.Tıp-Diş Hekimliği-Eczacılık Tarihi Bildirileri. II, İstanbul 1981, pp. 169-181.
• Uzel, İlter: Şerefeddin Sabuncuoğlu Cerrâhiyyetü’l-Hâniyye I-II. Ankara 1992.
• Yıldırım, Nuran: “İbrâhim b. Abdullah. Alâim-i Cerrâhîn adlı Türkçe eseriyle tanınan Osmanlı cerrahı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21 (İstanbul 2000), pp. 284-285.
• Yıldırım, Nuran: “Alâ’im-i Cerrâhîn’in Bilinmeyen Bir Özeti: Fi Nebzeti’n Min el-Cerrâhîn”, Tıp Tarihi Araştırmaları. İstanbul 1986, pp. 100-104.
• Yıldırım, Nuran: “Alâ’im-i Cerrâhîn’de (1505) Frengi”, Tıp Fakültesi Mecmuası, 54 (1991), pp. 353-360.
• Acıduman, Ahmet-Berna Arda: “Alâ’im-i Cerrâhîn ve Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Üzerine Bazı Çalışmalar ve Bulgular: İstanbul Üniversitesi TY 7147 ve Fatih 3550”, I. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı. II. 20-24 Mayıs 2008. Ed. A.D. Erdemir, Ö. Öncel, Y. Küçükdağ, B. Okka, S. Erer. [İstanbul 2008], pp. 1407-1419.
• Yıldırım, Nuran-Bülent Özaltay: “Cerrahnâme’de Anüs ve Rektum Hastalıkları ve Tedavileri”, Kaf Dağının Ötesine Varmak. Festschrift in Honor of Günay Kut II. Journal of Turkish Studies. Vol.28/II, Harvard University 2004, pp. 273-318.
• Acıduman, Ahmet-Uygur Er-Deniz Belen: “Osmanlı Döneminden ‘Yazarı Bilinmeyen Cerrâhnâme’ ve Nörojirurji ile İlgili Bölümleri”, Türk Nöroşirurji Dergisi, 17, 3 (2007), pp. 162-169.
• Uludağ, Osman Şevki: “Eski tıbbımızda değerli kitaplar”, Ülkü Dergisi, V, 30 (1935), pp. 421-423.
• Bursalı Mehmed Tahir: Osmanlı Müellifleri. İstanbul 1342 [1923], III, p. 246.
• Cerrah Mes’ud: Hülâsatü’t-tıbb. Bursa Genel Kitaplığı, Haraççıoğlu, No. 1149/1.
• İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Kitaplığı, Y.164/1.
• Uzel, İlter: İlk Türkçe Tıp Yazmalarının Ağız ve Diş Hastalıkları Yönünden İncelenmesi. İstanbul 1979, p. 89.
• Yıldırım, Nuran: “XV. Yüzyıla Ait Türkçe Bir Cerrahnâme”, (Doktora Tezi Özeti). Doktora Tezleri. İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, 46, Supplementum 90 (İstanbul 1983), pp. 227-246.
• Acıduman, Ahmet-Uygur Er: “Cerrâh Mes’ûd ve Eseri Hulâsa-i Tıbb’da Nöroşirurji ile İlgili Bölümler”, Türk Nöroşirurji Dergisi, 18, 1 (2008), pp. 26-33.