OSMANLI VE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMLERİNDE AĞIZ-DİŞ BAKIMI VE ÜRÜNLERİ

Yıl 2012, Cilt: 2 Sayı: 3, 35 - 50, 01.12.2012

Nuran Yıldırım

Öz

Diş sağlığını ve güzelliğini koruma çabaları antik devirlere kadar uzanır. Ur’da (MÖ. 3500) bulunan tuvalet malzemeleri arasında temizlik aracı olarak bir kürdan vardı. Galen, Salvadore Persica ağacından yapılmış misvak ile pistachia leentiscus bitkisinden yapılma kürdanları tavsiye etmişti. Konya Arkeoloji Müzesi’nde Roma devrine ait fildişinden yapılmış bir kürdan ve temizlik takımı bulunmaktadır. Ortaçağda kürdan hem bir diş temizleme aleti hem de bir süs eşyasıydı. Eski Roma’da hanımlar beyaz dişlere sahip olmak amacıyla şap, tuz ve idrar karışımını kullanırlardı. Orta Asya’da yapılan kazılarda bin yıl önce diş taşlarını (kefeki) temizleme aletlerinin bulunması, bitkisel fırça ve hilal adı verilen kürdanları kullanma geleneğine sahip olmaları, Türklerin diş sağlığına ve bakımına verdikleri önemi gösterir. İslâm Tıbbında dişler; yiyecekleri çiğneyip mideye kadar hazma yardımcı olması, konuşurken kelimelerin bir düzende çıkmasını sağlaması ve yüze güzellik vermesi bakımından yararlı ve değerli kabul edilir, “dilin zabıtası” olarak tanımlanırdı. Mikroorganizmaların keşfinden sonra mikropların vücuda giriş kapısı olması ve özellikle kolera, dizanteri, difteri ve tüberküloz gibi hastalıkların bu yolla bulaşması ağız ve diş temizliğine verilen önemi artırdı. Diş tozları, diş suları, diş macunları ve diş fırçası üretimi yaygınlaştı. Bu gelişmeler belli ölçülerde Osmanlı Devleti’ne de yansıdı. Yazma eserlerdeki öğütler ve bileşimlerin yerini özel olarak imal edilmiş preparatlar aldı. 19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başlarında İstanbul’a çalışmaya gelen yabancı diş hekimleri beraberlerinde getirdikleri yeni ağız-diş bakım ürünlerini gazetelere verdikleri ilânlarla satmaya çalışırken tıp dergilerinde yeni yeni formüller yayınlanıyordu. Bu ürünlerin çoğu Avrupa’dan getirtiliyordu. Osmanlı Devleti’nde ilk yerli ağız-diş bakım ürünü olan Pertev Diş Macunu, Eczacı Edhem Pertev tarafından Pertev Müstahzaratı İmalathanesi’nde üretilmeye başlandı (1895). Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren yerli sanayiin gelişmesine verilen önem, yerli üretimin artmasına neden oldu ve yeni ağız-diş bakım ürünlerinin piyasaya sürülmesini sağladı. Bu çalışmanın amacı; klasik Osmanlı tıbbında ağız-diş sağlığı bakımı için neler yapıldığını örnekler ışığında anlatmaya çalışmak, 19. yüzyıl ortalarından itibaren piyasada satılmaya başlanan ürünler hakkında fikir vermek ve Erken Cumhuriyet döneminde üretilen ağız-diş bakım ürünlerini tanıtmaktır.

Anahtar Kelimeler

Diş Bakımı ve Ürünleri Tarihi, Eczacılık Tarihi

Dental Care and Products in the Ottoman and the Early Republic Era

Öz

Abstract Efforts to protect the dental health and beauty date back to ancient times. The toiletries found in Ur (3500 BC) included a toothpick as a cleaning tool. Galen recommended miswak made of the tree salvadore persica, and toothpicks made of the plant pistachia leentiscus. There are a toothpick and a cleaning set of ivory from the Roman era in Konya Archeological Museum. A toothpick was both a cleaning tool and an ornament in the Middle Ages. For whiter teeth, women in ancient Rome used a mixture of salt, alum, and urine. The excavation of the tools used for tartar removal one thousand years ago in Central Asia, and the traditional use of brushes made of plants along with toothpicks named hilal, indicate that the Turks attached importance to dental health and care. In Islamic medicine, the teeth were regarded as useful and valuable for they helped the digestion chewing the food, organized the pronunciation of the words during the speech, and contributed to the facial beauty; and they were defined as ‘‘the inspector of the language.’’ More importance was attached to the oral and dental cleaning after the discovery of microorganisms, since mouth constituted an entrance for germs and a transmission route for diseases such as cholera, dysentery, diphtheria, and tuberculosis. The production of tooth powder, tooth paste and brush, and mouthwash became widespread. These developments affected the Ottoman Empire to a certain extent. Specific preparations replaced the recommendations and compounds in the handwritten manuscripts. While the medical journals published novel formulas, the foreign dentists who came to Istanbul to work in the 19th and the early 20th century brought new dental care products and tried to sell them by newspaper advertisements. These products were mostly imported from Europe. Pharmacist Edhem Pertev began to produce Pertev Diş Macunu (Pertev toothpaste), the first domestic dental care product in the Ottoman Empire, in Pertev Pharmaceutical Production Plant (1895). The development of the domestic industry was promoted since the early years of the Republic, and this yielded an increase in the domestic production and led to the introduction of new dental care products. This study aims to describe the dental health developments in the classical Ottoman medicine in consideration of examples, and to provide an introduction to the dental care products put on the market since the mid-19th century and those produced in the Early Republic Era.

Anahtar Kelimeler

History of Dental Care and Prodoucts, History of Pharmacy.

Kaynakça

• Uzel İ. “Osmanlı-Türk Diş Hekimliği”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, C.8, Ankara 1999, 580.
• Öncel Ö. “Yüzyıllara Göre Diş Hekimliği Reçete Örnekleri”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi 14-18 Eylül 1981. Bildiriler, C. II, 161-167.
• Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Yazılmış Dişçiliğe Ait Elyazması Kitap. İstinsah eden Suat İsmail Gürkan, İstanbul 1974, 11.
• Moses Hamons Kompendium der Zahnheilkunde aus dem Anfang des 16. Jahrhunderts. Hrsg. Arslan Terzioğlu, München 1977, s. 36-37, 24b-26a, 52a-53a, 93b-94b.
• Sandalcı G, Sandalcı M. Belgelerle Türk Eczacılığı IV. 1840-1948. Müstahzar Kutuları ve Şişeleri. Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı yay. İstanbul 2000, 113, 126.
• Uzel İ. İlk Türkçe Tıp Yazmalarının Ağız ve Diş Hastalıkları Yönünden İncelenmesi. Doktora Tezi. İstanbul 1979, 19-22, 57-58.
• Sabuncuoğlu Ş. Akrabadin. İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik AD Kitaplığı, numarasız, 117b.
• Tabîb İbn-i Şerîf Yâdigâr. Haz. M. Y. Okutan-D. Koçer-M. Yıldız. Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği. İstanbul 2004, 68-69.
• Önler Z. Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehâb-ı Şifâ I Giriş-Metin. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara 1990, 72-74.
• Yıldırım N. “XV. Yüzyıla Ait Anonim Bir Cerrahnâme, Cerrahi Yöntemlerin Kullanıldığı Fasıllar Tıbbi Terminoloji ile Bitki, Drog ve Madde İsimleri”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 10-11, İstanbul 2004/2005, Ed.N. Sarı, 343.
• Sabuncuoğlu Ş. Cerrahiyetü’l-Hâniyye. II. Yay. İlter Uzel. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TTK Yay. Ankara 1992, 72b-73a.
• Özel A. “Misvak”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 30 (İstanbul 2005), 190-192.
• Sandalcı M. Max Fruchtermann Kartpostalları. İstanbul 200, C. II, 529.
• Baytop T. Türkiyede Bitkiler İle Tedavi. İstanbul 1984, 223-224.
• Çağıran Ö. Tıbb-ı Nebevî. Türkiye Türkçesi ile Metin. İstanbul 1996, 69.
• http://en.wikipedia.org. Erişim: 25 Nisan 2012.
• Dramur R. “19.yy’da Osmalılarda Dişçilik Tarihi İle İlgili Bazı Belgeler”, Oral, X, 120 (1994), 14-21.
• Daim M, Talip N. Türk Tıbbî Müstahzaratı. İstanbul 1929, 50-51, 67, 106, 120-124, 132, 145, 159, 202, 223-226, 237.
• Milliyet, 19 Şubat 1927, 6.
• Hilâl-i Ahmer, No. 97, 12 Haziran 1927, 6.
• Koloğlu O. “Modern Tıp Bilgi ve Terimlerinin (Gazete İlanları aracılığıyla) Osmanlı’da Halka Yansıması”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi. İstanbul 12-15 Nisan 1999 Tebliğler. İstanbul 2001, 471-479.
• Sarı N. “Birinci Türk Diş Hekimliği Tarihi ve Etiği Kongresi ve Bir Diş Hekimi’nin İlanı”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 9. Ed. N. Sarı. İstanbul 2003, 489-494.
• Demirhan Erdemir A, Öncel Ö. “Ondokuzuncu Yüzyıla Ait Diş Tozu Terkibi Adlı Anonim Bir Risalenin Türk Eczacılık Tarihi Açısından Önemi ve Bazı Sonuçlar”, IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (4-5 Haziran 1998; İstanbul). Ed. E. Dölen. İstanbul 2000, 277-282.
• Şazi H. “Ağzın Hıfzıssıhhası”, Besim Ömer: Nevsâl-i Âfiyet. İstanbul 1315 [1899], 262-268.
• Dr. Nureddin: Evde Bulunsun Aile Doktoru. İstanbul 1919, 79-80.
• “Diş Etleri”, Tababet-i Seririye Ahali Kısmı, Sene.I, No. 5 (1 Mart 1330/14 Mart 1914), 100-101.
• Baytop T. Laboratuardan Fabrika’ya, Türkiye’de İlaç Sanayi (1933-1954). Bayer Türk Yayınları. İstanbul 1997, 16.
• Baytop T. “Türk İlaç Sanayinin Başlangıcı”, Türk Eczacılık Tarihi Araştırmaları. İstanbul 2000, 214-219.
• Yıldırım N. “İtalyan Asıllı Bir Osmanlı Eczacısı: Edouardo Ottoni/Edouard Ottoni Un Farmacista Ottomano Di Origine Italiana”, İstanbul’daki İtalyan İzi/Presenze Italiane A İstanbul. Ed. Burçak Evren. İstanbul 2008, 202-213.
• Çakır H. Osmanlı Basınında Reklam. Elit Reklamcılık Ankara 1997, 104.
• Servet-i Fünun, 995 (17 Haziran 1326/30 Haziran 1910).
• Tercüman-ı Hakikat, 10668 (17 Kânunuevvel 1910).
• Servet-i Fünun, 676 (25 Mart 1320/7 Nisan 1904), 416.
• Servet-i Fünun, 712 (2 Kânunuevvel 1320/15 Aralık 1904), İlave Kısmı, 80.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. HR. HMŞ. İŞO. 65/2-1, 10 Muharrem 1334 [18 Kasım 1915].
• Milliyet, 13 Mayıs 1926, 6.
• Sandalcı G, Sandalcı M. Belgelerle Türk Eczacılığı I. 1840-1948. Posta Kartları, Kartpostallar, Mektup Zarfları, Reçete İade Zarfları, Havaleler, Telgraflar 2. Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yay. İstanbul 2002, 104-105.
• Sandalcı G, Sandalcı M. Belgelerle Türk Eczacılığı III. 1840-1948. Faturalar Başlıklı Kâğıtlar 2. Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yay. İstanbul 2005, 96-97.
• 1928-1949 yılları arası Ruhsatnameleri Verilmiş Yerli ve Yabancı İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Listesi. Ankara 1949.
• “Diş Tozu”, Diş Tabipleri Mecmuası, 2 (Kânunuevvel 1339/Aralık 1923), 16.
• Büyük Salname/Grand Annuaire Illustré, Birinci Kitap 1341-1342, Cilt I, 1925-1926, İstanbul Tâbi’i ve Nâşiri Sanayi-i Nefise Sergisi Sahib-i İmtiyazı Mahmut Bey.
• Diş Tabipleri Mecmuası, 10 (Eylül 1340/1924).
• Sandalcı G, Sandalcı M. Belgelerle Türk Eczacılığı. IV 1840-1948. Müstahzar Kutuları ve Şişeleri 2. Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı, İstanbul 2001, 5.
• Sandalcı M. “İstanbul’da Diş Macunu Üreten İki Firmanın Çatışmaya Varan Rekabeti”, İstanbul, Sayı. 48 (Ocak 2004), 86-89.
• Sandalcı G, Sandalcı M. Belgelerle Türk Eczacılığı IV. 1840-1948. Faturalar, Başlıklı Kâğıtlar. Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yay. İstanbul 1999, 3, 7.
• İspençiyari ve Tıbbî Müstahzarlar İmalathâneleri Talimatnamesi. EKN Eczacı Kütüphanesi Neşriyatı. 26. Hüsnütabiat Matbaası İstanbul 1955.