A study on Müʾmin b. Muḳbil of Sinop and his works: are Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr and Dhakhīre Murādiyye compilations or translations?

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 3, 441 - 471, 22.09.2021

Ahmet Aciduman , Şehriyar Şems

https://doi.org/10.31020/mutftd.752147

Cited By: 1

Öz

Object: When the Turkish history of medicine literature is reviewed, it is seen that there are inconsistencies between the information provided on Müʾmin b. Muḳbil of Sinop and his works, Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr and Dhakhīre Murādiyye. The first problem encountered in the literature is for whom Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr was written. The second is whether Dhakhīre Murādiyye is a translation of Ismāʿīl Jurjānī’s Dhakhīre Kh’ārazmşāhī. The debate about whether Dhakhīre Kh’ārezmşāhī is Arabic or Persian constitutes the third problem. Aim of this study is to seek answers to the abovementioned problems and to make a limited attempt to correct the erroneous information in the Turkish history of medicine literature.
Material and Methods: Some copies of Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr, Dhakhīre Murādiyye and Dhakhīre Kh’ārazmşāhī and its Turkish translation in Turkish Libraries, and a Persian study, which includes the titles of Dhakhīre Kh’ārezmşāhī, were examined. Comparisons between Dhakhīre Murādiyye and Dhakhīre Kh’ārezmşāhī, as well as Dhakhīre Murādiyye and Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr were carried out in the context of both the translations of some chapters and their subject titles.
Results: Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr was presented to two different rulers, Isfendiyar Bey of Jandarids and Ottoman Sultan Murad II. Dhakhīre Murādiyye is the translation of the sixth book of Dhakhīre Kh’ārazmşāhī, from the head diseases to the end of the stomach diseases. The chapters on headaches and eye diseases in Dhakhīre Murādiyye and Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr are also the same. Therefore, the chapters in Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr are translations of the chapters with the same titles in Dhakhīre Kh’ārazmşāhī, which was written in Persian by Ismāʿīl Jurjānī.
Conclusion: According to the information obtained in this study, Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr and Dhakhīre Murādiyye are translated works, and the unmentioned work used in these translations is Ismāʿīl Jurjānī’s Persian work Dhakhīre Kh’ārezmşāhī.

Anahtar Kelimeler

Müʾmin b. Muḳbil of Sinop, Miftāḥ al-Nūr wa Khazāʾin al-Surūr, Dhakhīre Murādiyye, Ismāʿīl Jurjānī, Dhakhīre Kh’ārezmşāhī, History of medicine

Sinoplu Müʾmin b. Muḳbil ve eserleri üzerine bir inceleme: Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazaʾinu’s-Surūr ile Ẕaḫīre-i Murādiyye telif mi yoksa çeviri midir?

Öz

Amaç: Türk tıp tarihi literatürü gözden geçirildiğinde Sinoplu Müʾmin b. Muḳbil ile eserleri Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr ile Ẕaḫīre-i Murādiyye üzerine verilmiş bilgiler arasında uyumsuzluklar olduğu görülmektedir. Literatürde karşılaşılan ilk sorun Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr’un kimin adına yazıldığıdır. İkincisi ise Ẕaḫīre-i Murādiyye’nin İsmāʿīl Cürcānī’nin Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī adlı eserinin çevirisi olup olmadığıdır. Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī’nin Arapça mı yoksa Farsça mı olduğu hakkındaki tartışma ise üçüncü sorunu oluşturmaktadır. Bu çalışmada yukarıdaki sorunlara yanıtlar aranması ve Türk tıp tarihi literatüründeki hatalı bilgilerin düzeltilmesi için kısıtlı da olsa bir girişimde bulunulması amaçlanmıştır.
Gereç ve Yöntem: Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr, Ẕaḫīre-i Murādiyye ile Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī ve Türkçe çevirisinin Türkiye Kütüphanelerinde yer alan bazı nüshaları ile Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī’nin konu başlıklarını içeren Farsça bir çalışma incelenmiştir. Ẕaḫīre-i Murādiyye ile Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī’nin ve Ẕaḫīre-i Murādiyye ile Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr’un karşılaştırılmaları hem bazı bölümlerin çevirileri hem de konu başlıkları bağlamında gerçekleştirilmiştir.
Bulgular: Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr Candaroğlu İsfendiyar Bey ve Osmanlı Sultanı II. Murad olmak üzere iki ayrı hükümdara sunulmuştur. Ẕaḫīre-i Murādiyye Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī’nin altıncı kitabının baş hastalıklarından başlayarak mide hastalıklarının sonuna kadar olan kısmının çevirisidir. Ẕaḫīre-i Murādiyye ile Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr’da yer alan baş ağrıları ve göz hastalıkları ile ilgili bölümler de birbirinin aynıdır. Dolayısıyla Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr da İsmāʿīl Curcānī tarafından Farsça yazılan Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī’de aynı başlıkları taşıyan bölümlerinin çevirisidir.
Sonuç: Bu çalışmada elde edilen bilgilere göre Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr ile Ẕaḫīre-i Murādiyye çeviri eserlerdir. Çeviride kullanılan ve adı anılmayan eser ise İsmāʿīl Curcānī’nin Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī adlı Farsça yapıtıdır.

Anahtar Kelimeler

Sinoplu Müʾmin b. Muḳbil, Miftāḥu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr, Ẕaḫīre-i Murādiyye, İsmāʿīl Cürcānī, Ẕaḥīre-i Ḫ’ārezmşāhī, Tıp tarihi

Kaynakça

• 1. Şehsuvaroğlu BN. Anadolu’da Türkçe ilk tıp eserleri. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 1957;20(1):78-93.
• 2. Süveren K, Uzel İ. İlk Türkçe tıp yazmalarına genel bir bakış. Tıp Tarihi Araştırmaları 1988;2:126-42.
• 3. Müʾmin b. Muḳbil Sinobī. Miftāḫu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, No. 3585.
• 4. Müʾmin [b. Muḳbil Sinobī]. Ẕaḫīre-i Murādiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Antalya Tekelioğlu Koleksiyonu, No. 682.
• 5. Müʾmin [b. Muḳbil Sinobī]. Ẕaḫīre-i Murādiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, No. 5507.
• 6. Acıduman A. Sinoplu hekim Müʾmin bin Muḳbil’in Ẕaḫīre-i Murādiyye adlı eserinde hidrosefali üzerine. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2016; 59(1):37-44.
• 7. Kâtib Çelebi. Keşf el-Zunun. Türk Tarih Kurumu Yayınları Arasında Birinci Baskı. II Cilt. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 2014.
• 8. Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn (Kitapların Ve İlimlerin İsimlerinden Şüphelerin Giderilmesi). Arapçadan tercüme eden: Balcı R. 4. Cilt. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı; 2007.
• 9. Blochet E. Bibliotheque Nationale Catalogue Des Manuscrits Turcs, Tome I, Paris: Biblotheque Nationale; 1932. pp:71-2.
• 10. Köprülü MF. Anadoluda Türk dil ve edebiyatının tekâmülüne umumî bir bakış II - XV inci asır. Yeni Türk Mecmuası 1933; 5:375-94.
• 11. Uzunçarşılı İH. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. II. Baskı (Metin dışında 59 resim vardır). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1969.
• 12. Şehsuvaroğlu BN, Erdemir Demirhan A, Güreşsever G. Türk Tıp Tarihi. Taş Kitapçılık-Yayıncılık, Bursa, 1984.
• 13. Bursalı Meḥmed Ṭāhir. ʿOs̠manlı Müʾellifleri, Üçünci Cild. İstanbul: Türkiye Cumhūriyeti Maʿārif Vekâleti Neşriyātı-Maṭbaʿā-i ʿĀmire; 1342 Hicriyye.
• 14. Bursalı Mehmed Tahir Bey. Osmanlı Müellifleri, 3. Cild, Hazırlayan: Özen İ. İstanbul: Meral Yayınevi; 1975.
• 15. [Uludağ] OŞ. Beş Buçuk ʿAṣırlıḳ Türk Ṭabābeti Tārīḫi. İstanbul: Türkiye Cumhūriyeti Maʿārif Vekāleti Neşriyātı, Maṭbaʿa-i ʿĀmire; 1341-1925.
• 16. [Uludağ] OŞ. Beşbuçuk Asırlık Türk Tabâbeti Tarihi. İnceleme ve Dipnotlarını Yazan ve Yeni Harflerle Sadeleştiren: Uzel İ. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları;1991. pp:33-6,270.
• 17. Adıvar AA. Osmanlı Türklerinde İlim. İkinci tabı. İstanbul: Maarif Vekaleti, Maarif Matbaası; 1943.
• 18. Ünver AS. Türk göz hekimliği tarihine ait notlar II Sinoplu Mü’min bin Mukbil (Zahirei muradiye) ve Miftahinnur ve hâzainüssürur) adlı eserleri hakkında. Göz Kliniği 1943;1:65-76.
• 19. Meriç RM. Osmanlı Tabâbeti tarihine ait vesikalar I. Cerrâhlar–Kehhâller. Mf. V. Tarih Vesikaları, Yeni Seri, Cilt: I, Sayı: 1 (16), İstanbul, 1955 (Ayrı Basım).
• 20. Kılıçoğlu V. Cerrahiye-i İlhaniye. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları; 1956. pp:19-20.
• 21. Bayat AH. Tıp Tarihi. 1. Baskı. İzmir: Sade Matbaa; 2003.
• 22. Kâhya E. Onbeşinci yüzyılda yaşamış bir bilim adamımız: Mümin b. Mukbil. X. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 22-26 Eylül 1986. Kongreye Sunulan Bildiriler V. Cilt. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1994. pp:2253-60.
• 23. Kâhya E. Onbeşinci yüzyılda yaşamış bir hekimimiz Mümin b. Mukbil. I. Türk Tıp Tarihi Kongresi, İstanbul: 17-19 Şubat 1988, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1992. pp:93-102.
• 24. Mü’min bin Mukbil (Mukbil oğlu Mümin). Göz Nurunun Anahtarı ve Neşe Hazineleri (Miftahun-Nur ve Hazainü’s-Sürur). H. Kadircan Keskinbora, İbrahim Başağaoğlu (editörler). İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri; 2010.
• 25. Uzunçarşılıoğlu İH. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri Siyasî, İdarî, Fikrî, İktisadî, Hayat; İlmî ve İctimaî Muesseseler; Halk ve Toprak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1937.
• 26. Uzunçarşılı İH. Osmanlı Tarihi. I. Cild, 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1961
• 27. Uzluk FN. Zahire-i Harzemşahi “Trésor du roi du Hwarzm.” Dirim 1967;42 (5-6):134-7.
• 28. Acıduman A, Şems Ş. İsmâ‘îl Cürcânî’nin Zahîre-i H’arezmşâhî adlı eserinin XVI. yüzyıl Türkçe çevirisinde kafatası anatomisi, hidrosefali ve kafatası kırıkları üzerine. Türk Nöroşirür Derg 2014;24(3):225-38.
• 29. Curcānī, Zeyneddīn Ebū İbrāhīm İsmāʿīl b. Ḥüseyn. Terceme-i Ḫ’ārezmşāh fī ʿİlmi’ṭ-Ṭıbb. Türkçeye çeviren: Defterdar Ebū’l-Fāżl Meḥmed b. İdrīs Bitlīsī.İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hüsrev Paşa Koleksiyonu, No: 463.
• 30. Müʾmin b. Muḳbil Sīnōbī. Miftāḫu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr. Ankara, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, No. A 541.
• 31. Müʾmin b. Muḳbil Sīnōbī. Miftāḫu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr. İstanbul Ali Emiri (Tıb) 279.
• 32. Müʾmin b. Muḳbil Sīnōbī. Miftāḫu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya Tekelioğlu Koleksiyonu, No. 685 (Eski kayıt 459).
• 33. Müʾmin b. Muḳbil Sīnōbī. Miftāḫu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, No. 1034.
• 34. Müʾmin b. Muḳbil Sīnōbī. Miftāḫu’n-Nūr ve Ḫazāʾinu’s-Surūr. Manisa İl Halk Kütüphanesi, No. 1857
• 35. Curcānī, Zeyneddīn Ebū İbrāhīm İsmāʿīl b. Ḥüseyn. Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī. Edirne Selimiye Kütüphanesi, No. 4721.
• 36. Curcānī, Zeyneddīn Ebū İbrāhīm İsmāʿīl b. Ḥüseyn. Terceme-i Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī. Türkçeye çeviren: Defterdar Ebū’l-Fāżl Meḥmed b. İdrīs Bitlīsī. İstanbul Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, No. 3574.
• 37. Fehr-Zakhireh. [Cited: 2017 June 5]. Available from: https://f011edf1-a-62cb3a1a-s-sites.googlegroups.com/site/zakhirehkhawrazmshahi1/zakhireh-sirjani/FEHR-ZAKHIREH.pdf?attachauth=ANoY7crX_3sdJQzOcTnFtMGPwId_3jzSoZF656VEGQw-F18Lvv99pCtfJJKDdu_315tJQNZ3eoeQ4fys_CvQ7uXE_rIZXG3CA6d5IX7U5cjd5l-hH5hPej7Q02wRDG-ZhZRbWjFm8uo0vr7DQAZUKEWRX24qbbNjW8ux2TZAYIXyoOVma2uijSaTkD6IW3aXf6BA-uDj4li2asVHQDfpcm0SyUIbGvBgNGsSKiLMmG4WMtHFKSDeiPsnC94Iu2XoQPio-MikSk6Z&attredirects=0
• 38. İnalcık H. Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). 1. Baskı. Çeviren: Sezer R. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları; 2003. pp:210-11.
• 39. Ateş A. Burdur – Antalya ve havalisi kütüphanelerinde bulunan Türkçe, Arapça ve Farsça bazı mühim eserler. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1948;2(3-4):171-91.
• 40. İhsanoğlu E (editör). Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi, I. Cilt. Hazırlayanlar: İhsanoğlu E, Şeşen R, Bekar MS, Gündüz G, Bulut V. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA); 2008. pp:144-5.
• 41. Adıvar AA. Osmanlı Türklerinde İlim. 6. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi; 2000.
• 42. Curcānī, Zeyneddīn Ebū İbrāhīm İsmāʿīl b. Ḥüseyn. Ẕaḫīre-i Ḫārezmşāhī Tercümesi. Türkçeye çeviren: Defterdar Ebū’l-Fāżl Meḥmed b. İdrīs Bitlīsī. 2. Cilt. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, E.H. 1832.
• 43. Karatay FE. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu. C. II, Filoloji, Edebiyat, Mecmualar No. 1986 – 3088. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları; 1961.
• 44. Tadjbakhsh H. Sayyed Esma‘il Jorjani, founder of Persian medicine. J Vet Res 2007;62(4):131-40.
• 45. İhsanoğlu E (editör). Türkiye Kütüphaneleri İslâmî Tıp Yazmaları (Arapça, Türkçe ve Farsça) Kataloğu. Hazırlayanlar: Şeşen R, Akpınar C, İzgi C. İstanbul: İslam Konferansı Teşkilâtı, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi; 1984.
• 46. Curcānī, Zeyneddīn Ebū İbrāhīm İsmāʿīl b. Ḥüseyn. Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī. İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yeni Cami Koleksiyonu, No. 915.
• 47. Curcānī, Zeyneddīn Ebū İbrāhīm İsmāʿīl b. Ḥüseyn. Ẕaḫīre-i Ḫ’ārezmşāhī. İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yeni Cami Koleksiyonu, No. 916.