SERHADDÜR!: OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN DOĞU HUDUDUNDA KALE MODERNİZASYONU (VAN KALESİ ÖRNEĞİ)

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 26, 31.05.2024

Yunus Emre Ciloşoğlu , Turan Açık

Öz

Kanunî Sultan Süleyman döneminde fethedilen Van kalesi, büyük bir Ortaçağ kalesi olması hasebiyle ateşli silahlar çağı için hantal bir yapıydı. III. Murad saltanatının başlarında Osmanlı İmparatorluğu ile Safevîler arasında yeniden başlayan ve bu sefer genel olarak kale alıp vermeler şeklinde cereyan eden uzun muharebeler döneminde bulunduğu konum itibari ile oldukça faaldi. Osmanlı-Safevî hududunda olması hasebiyle birbirleri ile savaşan her iki taraf için de hayli mühim olan Van kalesi, bilhassa Osmanlılar tarafından Safevîlerden alındıktan sonra sürekli olarak günün teknolojik imkânları çerçevesinde tecdit edilmiş ve uzun yıllar devam edecek bu muharebelerde sağlamlığı arttırılmaya çalışılmıştı. Bu çalışmada, Van kalesinin Osmanlı fethi akabinde başlayan ıslah çalışmaları ekseninde geçirdiği yapısal değişiklikler ortaya konulmaya gayret edilecektir. Bütün bunlar yapılırken kaledeki ambar, cephanelik, hamam, zindan vb. gibi askerî ve sivil yapılar hakkında da bilgiler verilecektir. Bilhassa Mühimme Defterleri kaynaklı takip edilmeye çalışılacak olan bu modernizasyon ameliyesi dönemin kroniklerinde ve günümüz tetkik eserlerinde geçen malumat ile desteklenecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Safevîler, Van Kalesi, Modernizasyon, Mühimme Defterleri

Kaynakça

• BOA, Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler [MAD. d.], No: 5568, Sayfa Numarası: 312.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler [MAD.d.], No: 4444, Sayfa Numarası: 182, 183, 184, 186, 187.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 3, Sayfa Numarası: 351/1039; 127/332; 206/574; 91/228; 104/264; 129/337; 167/458; 206/573; 314/919.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 6, Sayfa Numarası: 464/1003.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 7, Sayfa Numarası: 924/2538.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 10, Sayfa Numarası: 333/546; 334/547.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 12, Sayfa Numarası: 593/1129.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 29, Sayfa Numarası: 21/50; 211/492; 32/76; 100/246; 211/492.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 30, Sayfa Numarası: 356/838; 20/51; 128/312; 30/73; 64/156; 19/47; 19/48; 353/832; 2/5.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 32, Sayfa Numarası: 260/477.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 33, Sayfa Numarası: 83/169.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 44, Sayfa Numarası: 131/242, 243.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 46, Sayfa Numarası: 137/275; 226/493; 222/493; 237/524.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 47, Sayfa Numarası: 63/159; 75/189.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 48, Sayfa Numarası: 337/989
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 53, Sayfa Numarası: 303/869; 304/870.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 59, Sayfa Numarası: 54/223; 72/328.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 60, Sayfa Numarası: 130/312.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 69, Sayfa Numarası: 174/350.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 73, Sayfa Numarası: 419/924.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 78, Sayfa Numarası: 389/1000.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 79, Sayfa Numarası: 425/1069; 425/1070; 466/1164
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 86, Sayfa Numarası: 2/4; 4/6; 7/17; 10/27; 7/10; 3/5; 3/4;
• BOA, Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d.], Numara: 89, Sayfa Numarası: 5/14.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri [TS. MAD.d.], No: 10221.
• Agoston, Gabor, Osmanlı’da Savaş ve Serhad. çev. Kahraman Şakul. İstanbul: Timaş Yayınları, I. Baskı, Nisan 2013.
• Agoston, Gabor, Osmanlı’da Strateji ve Askerî Güç. çev. M. Fatih Çalışır. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Alanoğu, Murat. 86 Numaralı Mühimme Defteri’nin Özetli Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565) Özet- Transkripsiyon ve İndeks. I, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Divân-ı Hümâyun Sicilleri Dizisi, 1995.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569) Özet- Transkripsiyon ve İndeks. III, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Divân-ı Hümâyun Sicilleri Dizisi, 1999.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572) Özet- Transkripsiyon ve İndeks. II, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Divân-ı Hümâyun Sicilleri Dizisi: IV, 1996.
• Çakır, İbrahim Etem. 10 Numaralı Mühimme Defteri’nin (s.179-356) Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Diker, Hasan Fırat. “Van Kalesi Osmanlı Dönemi Burçları Üzerine”. Megaron 10/3 (2015), 282- 293.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2016.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı Klasik Çağında Siyaset. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Erkal, Mehmet. “Arşın”. DİA III (1991), 411- 413.
• Evliya Çelebi, Seyahatname. Hazırlayan: Zekeriya Kurşun- Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. IV. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Ocak 1998.
• Gezer, Ömer. “Osmanlı Kaleleri Literatürü Üzerine Bir Değerlendirme”. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 33 (2018), 131-150.
• Göger, Veysel. “Askeri Devrim Kuram ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Kale Kuşatmaları”. Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi 22/42 (Ağustos 2017), 67-107.
• Göyünç, Nejat. ‘‘Van’’. İA III (1986), 197- 202.
• Gümüşçü, Osman. ‘‘Siyasi Coğrafya Açısından Sınırlar ve Tarihi Süreç İçinde Türkiye’de Sınır Kavramı’’. Bilig, S. 52 (2010), 79-104.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1300-1600). çev. Halil Berktay. I. Cilt. İstanbul: Eren Yayıncılık, Aralık 2000.
• İpşirli, Mehmet. “Ferhad Paşa”. DİA C. 12 (1995), 383-384.
• Jorga, Nicolea, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi III. Çev. Nilüfer Epçeli. Çeviri Kontrol: Kemal Beydilli. İstanbul: Yedi Tepe Yayınları, 2010.
• Kâtip Çelebi, Fezleke. Hazırlayan: Zeynep Aycibin. I. Cilt. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2016.
• Kılıç, Orhan. ‘‘Van’’. DİA C. 42 (2012), 505- 510.
• Kılıç, Orhan. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648). Van: Acar Matbaası, 1997.
• Kızmaz, İhsan. Van ve Bitlis Yörelerinde Urartu Dönemine Ait Eserler ve Bölgede Yapılan Kazılar. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kodaman, Bayram. “Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu’nun İdari Durumu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 3-20.
• Kolçak, Özgür. Ok, Tüfek ve At 16. Yüzyıl Osmanlı Askerî Devrimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2023.
• Kolçak, Özgür. XVII. Yüzyıl Askerî Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-64 Osmanlı Avusturya Savaşları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Konyar, Erkan. vd. ‘‘Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları 2012 Yılı Çalışmaları’’. Yayına Hazırlayan: Haydar Dönmez. 35. Kazı Çalışmaları Toplantısı 2 (2013), 358- 370.
• Küpeli, Özer. Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639). İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı İran Siyasi Münasebetleri (1578-1622). İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1993.
• Murphey, Rhoads, Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700. çev. M. Tanju Akad. İstanbul: Homer Kitabevi Yayınları, I. Basım, 2007.
• Nicolle, David, Osmanlı Kaleleri (1300-1810). çev. Kahraman Şakul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, I. Basım, Mart 2019.
• Oruç Bey Bayat/İranlı Don Juan, İlişkiler. Tercüme ve Notlar: Tufan Gündüz. İstanbul: Yedi Tepe Yayınları, Eylül 2014.
• Pakalın, Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimler Sözlüğü. III. Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi. Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal. II. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Sinclair, Tom. “Administration and Fortification in the Van Region under Ottoman Rule in the Sixteenth Century”. The Frontiers of the Ottoman World ed. A.C.S. Peacock. Oxford University Press (2009), 8-13.
• Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzâde Tarihi. Sadeleştiren: Vahid Çubuk. Gözden Geçiren ve Yeniden Yayına Hazırlayan: H. Halil Atlı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, Aralık 2016.
• Stain, Mark. Osmanlı Kaleleri: Avrupa’da Hudut Boyları, çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, I. Baskı, 2007.
• Şeref Han Bitlisî, Şerefname Osmanlı-İran Tarihi. çev. Osman Aslanoğlu. İstanbul: Nûbihar Yayıncılık, II. Baskı, 2014.
• Tatar, Sümeyra. 48 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (s.254-380), (H.990-991/M.1582-1583). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ağustos 2019.
• Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi, Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Tarihi. Hazırlayan: Ziya Yılmazer. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Turan, Şerafettin. Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları. Ankara: Bilgi Yayınevi, II. Basım, 1997.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 8. Baskı, 2011.
• Von Hammer, Purgstall Baron Joseph, Büyük Osmanlı Tarihi III, Yayına Hazırlayan: Mümin Çevik. İstanbul: MMP Baskı Tesisleri, 2010.