Osmanlı Tâbiiyet Hukuku Bağlamında Gerçek Vatandaşlık Statüsünün Önemi Göç, İltica Ve Sığınma Olguları Üzerinden Tarihî Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 255 - 296, 30.06.2023

İrem Karakoç

Öz

18’inci yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nde zimmilerin bir kısmının önce Avrupa devletlerinin himaye ettiği beratlısı sonra da vatandaşı oldukları bilinmektedir. Devlet kendi egemenlik hakkına dayanarak kendi uyrukluğunun kazanılması veya kaybedilmesi kurallarını serbestçe belirleyebildiği gibi tebaasını kendi mahkemelerinde yargılayabilirdi. Fakat kuruluş ve yükseliş dönemlerinde İslam dininin tüm insanları koruyucu ve kucaklayıcı ılımlı ve insancıl esasları çerçevesinde, hukuk alanında, müstemen ve gayrimüslimlere eman ve ahitnamelerle sunulan haklar zamanla din/vicdan özgürlüğünün kapsamını aşmış; kapitülasyona evrilmiş ve 1800’lerden itibaren devletin egemenlik hakkı iyice sınırlanmıştır. Kapitülasyonlar, ticari anlaşmalar gibi görünmesine rağmen adli hükümler de içerdiklerinden Osmanlı tebasının ülke değiştirmeden vatandaşlık değiştirerek asli tebanın kendi ülkesinde azınlıkta kalması gibi bir sonucu olmuştur. Bu durum ticaretten tercüman ayrıcalığına; mahmîlikten zimmiliğe kadar tüm sistemi etkilemiş devletin çöküşünde etken olmuştur.

Çalışmamızın konusunun, gündemimizde olan göç-göçmen, sığınma-sığınmacı ve iltica-mülteci kavramları ile de bağ kurularak açıklanmasının daha doğru olduğu düşünülmüştür. Nitekim bu kavramlar birbirine yakın anlamlı oldukları için birbiri yerine kullanılmakta vatandaşlık statüsü ile kolaylıkla ilişkilendirilebilmektedir. Göç-göçmen, iltica-mülteci, sığınma-sığınmacı, koruma-koruma altındaki yabancı gibi kavramlar vatandaşlık ve yabancılık statülerinden tamamen farklı durumlar/kavramlardır. Devletin son dönemlerinde yaşanan vatandaşlık sorunsalı vatandaşlık-yabancılık statülerinin tespiti bağlamında hukukta kavramlar, tanımlar, kurumlar ve kuralların ne denli önemli olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu tarihî tecrübeler göçmen, mülteci, sığınmacı kavramlarının vatandaşlıkla karıştırılması, başka bir deyişle bunların sonunda mutlaka vatandaşlığa dönüşeceği gibi bir anlayışın yerleşmesinin de ne denli tehlikeli sonuçları olabileceğinin göstergesidir. Bilindiği gibi vatandaş-yabancı kavramları normal şartlar altında ve genellikle barış zamanında bir kişinin devletle arasında olan/olmayan tabiiyet rabıtasını anlatan iç hukuk kavramlarıdır. Vatandaş kimliği verilenlerin, vatandaşlığın manevi unsuruna ne kadar sahip olduğunun asla ölçülemeyeceğinin iyi değerlendirilmesi gerekmektedir. Nitekim Batılı devletlerin Osmanlı ülkesindeki bazı toplulukları himaye etmeye başladıkları sürecin sonunda devletin parçalanması kaçınılmaz olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Vatandaşlık, Kapitülasyon, Himaye, Tabiiyet-i Osmaniyye Nizamnamesi, İltica, Göç.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Osmanlı İmparatorluğu ve Dış Göçler; 1783–1922”, Toplum ve Bilim, S. 80, s. 144-170, İstanbul, 1999, (Dış Göçler)
• Akgündüz, Ahmet. Pax Ottoman, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Yönetimi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2008, (Pax).
• Aktar, Ayhan. Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• Akyılmaz, Gül. “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukukî Statüsü”, Ermeni Araştırmaları Türkiye Kongresi, 20 Nisan 2020, (Tebliğ).
• Ali Şahbaz Efendi, Hukuk-u Düvel, C. I–II, İstanbul’da Bağdatlıyan Matbaası, Nâşiri: Mehmed Âdil, 22 Aralık 1898.
• Altuğ, Yılmaz. Yabancıların Arazi İktisabı Meselesi, 4. Bası, İstanbul 1976.
• Altuğ, Yılmaz. Devletler Hukuku Bakımından Mülteciler, İÜHF Yayınları, İstanbul, 1967.
• Atatürk, Gazi Mustafa Kemal. Nutuk, 33 612, Birinci Elli Bin, Ankara 1927, (Eski Nutuk).
• Atatürk, Gazi Mustafa Kemal. Nutuk, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Kasım 2021, (1927 Baskısı olduğu gibi korunmuş şekli ile), (Yeni Nutuk).
• Ayın, Faruk. “1878’de Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Göç Hareketleri ve Göçmenlerin İskânı”, Askeri Tarih Bülteni, C. XVIII, S. 34, Ankara, 1993.
• Aybay, Rona. Vatandaşlık Hukuku, 3. Bası, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul Eylül 2008, (Vatandaşlık).
• Aybay, Rona. Yabancılar Hukuku, 2. Bası, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ocak 2007, (Yabancılar).
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi, 16. Baskı, Beta, İstanbul, Eylül 2019.
• Bağış, Ali İhsan. Osmanlı Ticaretinde Gayrimüslimler, Kapitülasyonlar, Avrupa Tüccarları, Beratlı Tüccarlar, Hayriye Tüccarları (1750–1839), 2. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara 1998.
• Berki, O. Fazıl. Devletler Hususi Hukuku, 3. Bası, Ankara, 1959, (Devletler).
• Berki, Osman Fazıl. “Ecnebilerin Hukuk Ve Vazifeleri Hakkındaki Muvakkat Kanunda Teminat”, AÜHFD, C. 3, S. 2, 1946, s.403-422, 01.05.1946,
• https://dergipark.org.tr › download › article-file, (15.11.2022), (Ecnebi). Bertossi, Christophe. EUDO Citizenship Observotary Country Report:France, European University Intitute Robert Schuman Centre for Advanced Studies, January 2010, Revised April 2010, Italy, (https://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/19613/France.pdf?sequence), (11.12.2022).
• Boogert, Maurits H. Van den. Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi, 18. Yüzyılda Kadılar, Konsoloslar ve Beratlılar, (Çev. Ali Coşkun Tuncer), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Ocak 2014.
• Bozkurt, Gülnihal. “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”, DEÜHFD, 1987, Cilt 3, Sayı 1-4, s. 115-155, https://hukuk.deu.edu.tr/dosyalar/dergiler/ilk/ayiter/ayiter/bozkurt3.pdf, (Zimmiler).
• Bozkurt, Gülnihal. “Azınlık İmtiyazları-Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XIV, S. 40, Mart 1998, (www.atam.gov.tr), (Tek Hukuk).
• Bozkurt, Gülnihal. “Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar”, AÜHFD, C. 43, 1993, S. 1–4, s. 49–59, (Azınlıklar).
• Bozkurt, Gülnihal. “İslam Hukukunda Müste’menler”, AÜSBF Yayınları, Prof. Dr. Fadıl Hakkı Sur’a Armağan, Ankara, 1983, s. 361–379, (Müste’men).
• Bozkurt, Gülnihal. “A.B.D Vatandaşlığı İddiasında Bulunan Osmanlı Vatandaşlarına Dair Bazı Amerikan Belgeleri”, Jale G. Akipek’e Armağan, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Konya 1991, (ABD).
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, (1839–1914), 2. Baskı, (TTK Basımevi), Ankara, 1996, (Alman-İngiliz).
• Bilsel, M. Cemil. Lozan, Ahmet İhsan Matbaası Ltd., İstanbul, 1933, (Lozan).
• Bilsel, M. Cemil. Devletler Hukuku, Giriş, İkinci Bası, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası, İstanbul,1940, (Devletler Hukuku).
• Candeğer, Ümmügülsüm. Lozan Ahali Mübadelesi Çerçevesinde Yunanistan ve Adalardan Muğla’ya Gelen Türk Göçmenlerin İskanı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla, 2003.
• Cantemir, Mehmet İhsan. “Müste’menlerden Mültecilere Ahidnâmeliler (Beratlılar, Patenteliler, Mahmiler)”, Belgi Dergisi, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Kış 2020/I, C. 2, S. 19, 2020/1, s. 2100- 2115.
• Cin, Halil/Akyılmaz. Gül. Türk Hukuk Tarihi, 12. Baskı, Sayram Yayınları, Konya, 2021.
• Çelikel, Aysel/Gelgel (Öztekin), Günseli. Yabancılar Hukuku, Yenilenmiş 16. Bası, Beta Yayıncılık, İstanbul 2010.
• Çolak, Mustafa. “Alman Siyonistleri ve Sadrazam Talat Paşa: Yahudilere Yurt Bulma Meselesi”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, 1-5 Ekim 2018, Ankara, V. Cilt, (Göç ve İskan, İktisat Tarihi, Vakıflar Tarihi, TTK Yayınları, Haz.Semiha Nurdan – Muhammed Özler, s. 173-191.
• Davison, Roderic. Reform In The Otoman Empire, 1856–1876, Princeton University Press, Princeton, USA, New Jersey, 1963.
• Dedeoğlu, Saniye. “Türkiye’de Göçmenlerin Sosyal Dışlanması”, https://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423870127.pdf, s. 32-33) Demiryürek, Mehmet. “İngiltere Tercümanları ve 1758 Tercüman Reformu”, Belleten, C. LXXX, S. 288, Ağustos 2016, s. 439-483.
• Doğan, Vahit. Türk Vatandaşlık Hukuku, 5901 Sayılı Kanuna Göre Güncellenmiş, Yenilenmiş 11. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, Eylül 2012.
• Dündar, Fuat. İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913–1918), İletişim Yayınları, İstanbul, 2001. Düstur, Tertib-i Evvel, s. 16–18.
• Düstur, XV/1, İstanbul 1934, s. 1156-1157, (R.G. 21 Haziran 1934, S. 2733).
• Düstur, Tertib-i Sânî, C. 7, numara: 149, s. 458; Takvim-i Vakâyi ile neşir ve ilânı: 27 Rabîü’l-âhir 1333, 1 Mart 1331, numara:2111, (https://acikerisim.tbmm.gov.tr/handle/11543/71. R.G. 11. 04.2013, S. 28615.
• Engelhardt, Ed. Tanzimat ve Türkiye, (Çev. Ali Reşad), Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1999.
• Eraslan, Cezmi. “Atatürk’ün Adana’daki Konuşmaları Üzerine”, https://atamdergi.gov.tr/tam-metin-pdf/141/tur, (19.11.2022).
• https://www.etimolojiturkce.com/arama/canib
• Ergüven, Nasıh Sarp/Özturanlı, Beyza. "Uluslararası Mülteci Hukuku ve Türkiye", AÜHFD, C. 62, S. 4, s. 1007-1062, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/622933, (7.05.2023).
• Erol, Mine. Türkiye’de Amerikan Mandası Meselesi (1919–1920), İleri Basımevi, Giresun, 1972.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, Risale Yayınları, İstanbul, Ocak 1990.
• Fayda, Mustafa. “Ahidnâme”, DİA, C. 1, İstanbul, 1988, s. 535-536, (Ahidname).
• Fişek, Hicri. Anayasa ve Vatandaşlık, Ankara, 1961.
• Genç, Y. İhsan. Osmanlılarda Beratlar (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1988. Güç, Ahmet. “Putperestlik”, DİA, C. 34, s. 365-368, İstanbul, 2007. Güllüpınar, Fuat. “Göç Olgusunun Ekonomi-Politiği Ve Uluslararası Göç Kuramları Üzerine Bir Değerlendirme”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, S. 4, Nisan 2012-Eylül 2012, s. 53-85. Göğer, Erdoğan. Türk Tâbiiyet Hukuku, 4. Bası, AÜHF Yayınları, Ankara, 1979. Heyd, Uriel. Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine Makaleler (Tercüme ve Derleme: Ferhat Koca), Ankara, 2002, (Makaleler).
• Heyd, Uriel. “The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century”, Oriens, Vol. 6, No. 2, 1953, pp. 299–314), http://www.jstor.org/stable/1579169, (Jewish).
• İltica ve Göç Alanındaki Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Eylem Planı, s.37, 20.03.2013’te http://gib.icisleri.gov.tr/ (12.12.2022).
• İnalcık, Halil. “The Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans”, Essays in Ottoman History, Eren Yayınları, İstanbul, 1998, s. 195-223, (Essays).
• İnalcık, Halil. Seçme Eserleri I-II, Devlet-i Âliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klâsik Dönem (1302–1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Mayıs 2009, (Devlet-i Âliyye).
• İnalcık, Halil. “İmtiyâzât”, DİA, C. 22, s. 245-252, İstanbul, 2000, (İmtiyazat).
• İpek, Nedim. “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Karadeniz ve Doğu Anadolu'da Cereyan Eden Göçler”, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1, 1999, s. 167 - 254, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188332, (2.11.2022).
• İpşirli, Mehmet. “Eman”, DİA, C. 11, İstanbul, 1995, s. 77-79.
• Karakoç, İrem. Hukuk Tarihinde Vatandaşlık-Yabancılık Statüsü, Yetkin Yayınları, Ankara, 2012.
• Karakoç, Sarkis. Tâbiiyet Kanunu ve Tâbiiyet Kalemi Harç Tarifesi, (Transliterasyon: Betül Kayar-A. Vefa Karataş), Cihan Matbaası, İstanbul,1341/1343.
• Kaya, Remzi. “Ehl- Kitap”, DİA, C. 10, s. 516-519, İstanbul, 1994.
• Kayapınar, Ayşe. “Anadolu’dan Balkanlara Yapılan İskânın Özellikleri: Bulgaristan Örneği”, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları VIII. Dizi - Sayı: 35 Kongreye Sunulan Bildiriler V. Cilt Göç Ve İskân İktisat Tarihi Vakıflar Tarihi Ankara, 2022 XVIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 1-5 Eylül 2018, (Hazırlayanlar: Semiha Nurdan/Muhammed Özler), s. 9-22, (12.09.2022).
• Kenanoğlu, Macit. Osmanlı Millet Sistemi-Mit ve Gerçek, 2. Baskı, Klâsik Yayınları, İstanbul, Aralık, 2007, (Mit).
• Kenanoğlu, Macit. “İslam-Osmanlı Hukukunda Zimmîler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 2005, s. 553-574, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/652368 (Zimmiler).
• Konan, Belkıs. Osmanlı Devleti’nde Yabancıların Kapitülasyonlar Kapsamında Hukukî Durumu (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006. http://acikarsiv.ankara.edu.tr, (Tez).
• Konan, Belkıs. “Osmanlı Devleti’nde Protege (Koruma) Sistemi”, AÜHFD, C.58, S. 1, 2009, s. 170- 188, (Protege).
• Konan, Belkıs. “1915 Tarihli ‘Memâlik-i Osmaniye’de Bulunan Ecanibin Hukuk ve Vezaifi Hakkında Kanun-ı Muvakkat’a Göre Yabancıların Osmanlı Devletinde Hukukî Durumunun Değerlendirilmesi”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri Kitabı, s. 225-245, (1915).
• Konan, Belkıs. “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”, AÜHFD, C. 64 S.1, 2015, s. 171-193, (Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşları).
• Konan, Belkıs. “Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonlar Çerçevesinde Yabancıların Din ve Vicdan Özgürlüğü”, AÜHFD, C. 57, S. 1, 2008, s. 167-182, (Din ve Vicdan).
• Konan, Belkıs. “İnsan Hakları Ve Temel Özgürlükler Açısından Osmanlı Devletine Bakış”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XV, S. 4, 2011, s. 253-288, (İnsan Hakları).
• Kütükoğlu, Mübahat. “Berat”, DİA, C. 5, İstanbul 1992, s. 472-473.
• Mc Carthy, Justin. Ölüm ve Sürgün, (Çev. Bilge Umar), İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1998.
• Mumcu, Ahmet. Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara, 1976.
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/ecnebi
• Nomer, Ergin. Vatandaşlık Hukuku Dersleri, İstanbul, 1980.
• Odman, Tevfik. Tarihsel Gelişim Sürecinde Güncelleştirilmiş Mülteci Hukuku, (Dünyada ve Türkiye’de İlticanın Gelişim Süreci), Yetkin Yayınları, Ankara, 2020.
• Ortaylı, İlber. “Mülteci Sorunu”, Milliyet, 13.9.2015.
• Lozan Barış Konferansı-Tutanaklar Belgeler-Takım: II, Cilt:1-2, Çeviren Seha L. Meray, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No: 348.
• http://www.lozanmubadilleri.org.tr/mubadele-sozlesmesi/, (11.11.2022).
• Osmanağaoğlu, Cihan. Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tâbiiyyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi, Legal Yayınları, İstanbul, 2004.
• Ökçün, Gündüz. Yabancıların Türkiye’de Çalışma Hürriyeti, Ankara, 1962.
• Önkal, Ahmet. “Civar”, DİA, C. 8, s. 34-35, İstanbul, 1993.
• Örsten Esirgen, Seda. “İslam-Osmanlı Ceza Hukukunda Zimmiler”, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/272846, Marmara Üniversitesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C. 21, S. 2, 2015, s. 145-172, (11.11.2022).
• Özcoşar, İbrahim/ Akman, Ekrem. “Osmanlı Kudüs’ünde Ecnebi Kilise Arazilerinin Vergiden Muafiyeti Meselesi”, Journal of Islamicjerusalem Studies, 18(2), s. 15-34,2018.
• Özel, Ahmet. “Harbî”, DİA, C. 16, s. 112-114, İstanbul, 1997, (Harbi).
• Özel, Ahmet. “Müste’men”, DİA, C. 32, s. 140–143, İstanbul, 2006, (Müste’men).
• Özkorkut, Nevin Ünal. “Kapitülasyonların Osmanlı Devleti’nin Yargı Yetkisine Getirdiği Kısıtlamalar”, AÜHFD, C. 53, S. 2, 2003, ss. 83-94. http://dergiler.ankara.edu.tr/ dergiler/38/278/2512.pdf, (10. 11. 2022).
• R. G. 26 Eylül 2006, S. 26301. https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/medicine/victorian-mental-asylum Refugee Timeline, (http://refugeehistory.org/timeline-refugee).
• Shaw, Stanford J. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 1, (Çev. Mehmet Harmancı), E Yayınları, İstanbul, 2000, (Modern Türkiye-1).
• Shaw, Stanford J./ Shaw Ezel Kural. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 2, (Çev. Mehmet Harmancı), E Yayınları, İstanbul, 1994.
• Shaw, Stanford J. Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, (The Jews of The Ottoman Empire and Turkish Republic, New York University Press, 1991) (Çev. Meriç Sobutay), Kapı Yayınları, İstanbul, Eylül 2008, (Türkiye Cumhuriyeti’nde).
• Shaw, Stanford J. From Empire to Republic, The Turkish War of National Liberation 1918-1923 Documentary Study, V. 1 The Rise and Fall of the Ottoman Empire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, (From Empire).
• Söylemezoğlu, Galip Kemali. Hatıraları, Canlı Tarihler, C. V, Türkiye Yayınları, İstanbul, 1946.
• Surûrî, Nazif/ Örikağasızâde, Hasan Sırrı/ Yusuf Ziya vd. Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Ed. Ahmet Kılınç, (Transliterasyon: A. Vefa Karataş/S. Betül Doğangüzel/Betül Argunhan vd) Adalet Bakanlığı Yayınları, Ankara, Mart 2021.
• Şakacı, Bilge Kağan. “Türkiye’nin Göç ve İskân Politikaları: 1934 Tarihli 2510 sayılı İskân Kanunu İncelemesi”, Kamu Yönetimi ve Politikaları Dergisi, C. 1, S. 3, 2020, s. 36-57.
• Tayfur, Sabğatullah. “Âl-İ İmrân Suresinin 55. Ayeti Bağlamında Hıristiyanlar İle Diğer Ümmetler Arasındaki Üstünlük Meselesi”, Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, 2018, s. 82-91.
• Tayla, Mustafa. Batı Anadolu’da Yunan Mezalimi Bursa Vilayetinde Yaşanan Acıların Dokümanter İncelemesi, Ankara, 2001.
• Thayer, Lucius Ellsworth. “The Capitulation of The Ottoman Empire and The Question of Their Abrogation as it Affects the United States”, AJIL, C.XVII, 1923, s. 207–233.
• Turnagil, Ahmet Reşid. İslamiyet ve Milletler Hukuku, İstanbul 1972.
• Uluocak, Nihal. Türk Vatandaşlık Hukuku, İstanbul, 1988.
• Unat, İlhan. Nottebohm Kararı ve Tâbiyetin Gerçekliği İlkesi, SBF Yayını, Ankara, 1966, (Nottebohm).
• Unat, İlhan. Türk Vatandaşlık Hukuku, (Metinler-Mahkeme Kararları), AÜSBF Yayınları, Ankara, 1966, (Vatandaşlık).
• UNCHR, “Mülteci ve Göçmen?”, Sözcük seçimleri Önemlidir”, https://www.unhcr.org/cy/wp-content/uploads/sites/41/2018/02/UNHCR_Refugee_or_Migrant_TR.pdf, (11.11.2022).
• UNHCR in Turkey, Facts&Figures (2011), Issue 3, s.13, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/f&f_issue_03-eng(1).pdf, (11.11.2022).
• Yurtseven, Yılmaz. “İslam hukuku ve Klasik Dönem Osmanlı Uygulamasında Zimmilerin Hukuki Statüsü”, Selçuk ÜHFD, C. 8, S. 1-2 (Milenyum Armağanı), 2000, s. 439 - 462, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/262149, (3.12.2022).