MOLLA FENÂRÎ'NİN OSMANLI MEDRESE GELENEĞİ VE OSMANLI DÜŞÜNCESİ ÜZERİNDEKİ TESİRLERİ

Yıl 2015, Cilt: 39 Sayı: 39, 121 - 142, 22.08.2015

Betül Gürer

Öz

Öz

XV. yy. Osmanlı mutasavvıflarının ileri gelenlerinden olan Molla Fenârî, Osmanlı Devleti’nin kuruluş devrinde yaşamış, kadılık, müderrislik, şeyhülislamlık ve müşavirlik gibi gerek ilmî gerek siyasî açıdan oldukça mühim vazifeler icra etmiş önemli bir ilim ve devlet adamıdır. Telif ettiği eserleri, yetiştirdiği öğrencileri ve yaptığı görevleri ile Osmanlı medrese sisteminde ve düşünce geleneğinde pek çok tesirde bulunmuştur. Mensubu olduğu Ekberiye ekolünün anlayışını, Osmanlı düşüncesine yerleştirmiş ve ilmî geleneğin bu fikirler çerçevesinde gelişmesini sağlamıştır. Bu makalede Türk-İslâm düşüncesinde hususi bir yeri olan Molla Fenârî’nin hayatı hakkında özet mahiyetinde bilgiler verildikten sonra onun, Osmanlı medrese geleneği ve Osmanlı düşünce sistemi üzerindeki tesirleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar kelimeler: Molla Fenârî, Osmanlı düşüncesi, Osmanlı medrese sistemi, Misbâhu’l-üns, Ekberiye ekolü.

 

 

The Influence of Molla Fanārī on The Ottoman Madrasa System and Ottoman Thought

One of the 15th century Ottoman sufis, Molla Fanārī is an important scientist and politician who lived in the establishment period of Ottoman Empire and worked as qadi, professor (mudarris), sheikh al-Islam and advisor which are significant professions in view of both science and politics. He has influenced in Ottoman university (madrasa) system and Ottoman thought by means of his books, students, and professions. He has addapted the ideas of Akbarian school to the Ottoman thought. In addition, he has assured for scientific system to improve within the framework of Akbarian ideas. In this article, Molla Fanārī’s biography will be stated in summary and his influence on Ottoman madrasa system and Ottoman thought will be tried to introduce.

Keywords: Molla Fanārī, Ottoman thought, Ottoman madrasa system, Misbah al-uns, Akbarian school.

Anahtar Kelimeler

Molla Fenârî, Osmanlı düşüncesi, Osmanlı medrese sistemi, Misbâhu’l-üns, Ekberiye ekolü

Kaynakça

• Askalânî, İbn Hacer, İnbâu'l-gumr, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986.
• Aşkar, Mustafa, Molla Fenârî ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı, Muradiye Kültür Vakfı Yay. Ankara 1993.
• ----------, Niyâzî-i Mısrî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yay. İstanbul 2004.
• ----------, "Osmanlı Devleti'nde Âlim-Mutasavvıf Prototipi Olarak İlk Şeyhülislam Molla Fenârî ve Tasavvuf Anlayışı", Türkler, ed. Güler Eren, Ankara 2004.
• ----------, “Molla Fenârî’nin Şerhu Dîbâceti’l-Mesnevî Adlı Risâlesi ve Tahlili”, Tasavvuf Dergisi, S. 14, Ankara 2005.
• Atay, Hüseyin, "Medreselerin gerilemesi", Ankara Üniversitesi İlahi-yat Fakültesi Dergisi, C. XXIV, Ankara ty.
• Aynî, Mehmed Ali, "Türk Mantıkçıları", sad. Naim Şahin, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 17, Konya 2005.
• Balcı, Ramazan, "Medreselerin Islahı Konusunda Sultan II. Abdül-hamid'in Hazırlattığı bir Layihanın Tahlili", Tarih Okulu, S. 12, İzmir 2012.
• Baltacı, Cahit, Osmanlı Medreselerinde İlim, İz Yay. İstanbul 1997.
• Başkan, Ömer, "Taşköprüzâde'nin Miftâhu's-Seâde'si Bağlamında Osmanlı İlimler Tasnifi Geleneğinde Tefsir Tarihi Algısı", Hitit Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 21, Çorum 2012.
• Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1984.
• Bozkurt, Nebi, "Medrese", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2003.
• Ceyhan, Semih, "Osmanlı Düşüncesinin Mimarlarından Molla Fenârî ve Şerhu Dîbâceti'l-Mesnevî", Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yücedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• --------, “Molla Fenârî ve Bir Usûl Metni Olarak Şerhu Dîbâceti’l-Mesnevî”, İslam Araştırmaları Dergisi, S. 23, İstanbul 2010.
• Cici, Recep, "Molla Fenârî'nin Osmanlı Hukuk Düşüncesindeki Yeri", Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yücedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• Demirli, Ekrem, Sadreddin Konevî'de Bilgi ve Varlık, İz Yay. İstanbul 2005.
• --------, Sadreddin Konevî, İsam Yay. İstanbul 2008.
• Fazlıoğlu, İhsan, "Osmanlılar (İlim ve Kültür)", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2007.
• --------, "Osmanlı Coğrafyasında İlmî Hayatın Teşekkülü ve Dâvûd el-Kayserî", İbn Arabî Geleneği ve Dâvûd el-Kayserî, haz. Turan Koç, İnsan Yay. İstanbul 2011.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza, Misbâhu'l-üns beyne'l-ma'kûl ve'l-meşhûd, nşr. Muhammed Hâcevî, İntişârât-ı Mevlâ, Tahran 1384.
• Gömbeyaz, Kadir, “Molla Fenârî’ye Nispet Edilen Eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenârî Bibliyografyası”, Uluslararası Molla Fenârî Sem-pozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yücedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• Görgün, Tahsin, “Osmanlı Düşüncesi Nasıl Anlaşılabilir”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 12-13, İstanbul 2003.
• ----------, "Molla Fenârî (Düşüncesi)", Türkiye Diyanet Vakfı İslam An-siklopedisi (DİA), İstanbul 2005.
• ----------, "Klasik Türk Düşüncesinin (Osmanlı Düşüncesinin) Temel Meseleleri ve Molla Fenârî", Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yücedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• Güçlü, Betül, "Sadreddin Konevî'nin Miftâhu'l-gayb Adlı Eserinin Şerhleri Bağlamında Tesirleri", II. Uluslararası Sadreddin Konevî Sempozyu-mu Bildirileri, Konya 2014.
• Hızlı, Mefâil, "Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 1, Bursa 2008.
• ----------, "Anadolu'daki Osmanlı Medreseleri: Bir İcmal", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. IV, İstanbul 2004.
• Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Seha Neşriyat, İstanbul 1990.
• İnalcık, Halil, The Ottoman Empire, çev. N. Itkzkowitz-C. Imber, Lond-ra 1973.
• İbnü'l-İmâd, Ebu'l-Felâh, Şezerâtü'z-zeheb fî ahbâri men zeheb, Dârü'l-Fikr, Beyrut 1979.
• İpşirli, Mehmet, “Medrese (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XXVIII, Ankara 2003.
• İznikî, Kutbeddînzâde Mehmed Muhyiddîn, Fethu Miftâhi'l-gayb, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, Nu. 1632.
• Karlığa, Bekir, “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Osmanlı, ed. Güler Eren (ve diğerleri), Yeni Türkiye Yay. Ankara 1999.
• Katip Çelebi, Mîzânü'l-Hakk fî ihtiyâri'l-ahakk, haz. Orhan Şaik Gök-yay, İstanbul 1980.
• Kayserî, Şerefeddîn Dâvûd b. Mahmud, Risâle fî ilmi't-Tasavvuf, nşr. Mehmet Bayrakdar, A.Ü.İ.F.D.,C. XXX, Ankara 1988.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu'cemü'l-müellifîn, Mektebetü'l-Müsennâ, Beyrut ty.
• Kılıç, Mahmut Erol, "Ekberiyye", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-pedisi (DİA), İstanbul 1994.
• Kırımî, Ahmed b. Abdullah, Şerhu Miftâhi'l-gayb, Süleymaniye Ktp., Ragıp Paşa, Nu. 695.
• Koloğlu, Orhan, "Osmanlı Kelam Geleneği Çerçevesinde Molla Fenârî", Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yü-cedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• Mecdî Mehmed Efendi, Şakaik-ı Nu'maniye ve Zeyilleri, haz. Abdül-kadir Özcan, Çağrı Yay. İstanbul 1989.
• Müstakimzâde Süleyman Sa'deddîn, Devhatü'l-meşâyih, İstanbul 1341.
• Ocak, Ahmet Yaşar, "Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı", Türk-ler, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Ankara 2002.
• Öner, Necati, Klasik Mantık, A.Ü.İ. F. Yay. Ankara 1974.
• Öztürk, Mustafa, "Molla Fenârî ve Tefsir'de Senkretizm", Uluslarara-sı Molla Fenârî Sempozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yücedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• Suyûtî, Celâleddîn, Buğyetü'l-vuât, thk. Muhammed Ebu'l-Fazl İbra-him, Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut ty.
• Sümer, Faruk, "Türkiye Kültür Tarihine Umumi Bir Bakış", A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C. XX, Ankara 1962.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, el-Bedru't-tâli', Dârü'l-Ma'rife, Beyrut ty.
• Taşköprüzâde, İsâmeddîn Ahmed b. Mustafa, Mevzûâtü'l-ulûm, İk-dam Matbaası, İstanbul 1313.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basıme-vi, Ankara 1982.
• ----------, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Ba-sımevi, Ankara 1984.
• Walsh, J. R., "Fenārī-zāde" Encylopaedia of Islam, E. J. Brill, Leiden 1983.
• Yalar, Mehmet, "Molla Fenârî'nin İsâgûcî Şerhi ve Şark Medrese Ge-leneğindeki Yeri", Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu -Bildiriler-, ed. Tevfik Yücedoğru (ve diğerleri), Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. Bursa 2010.
• Yazıcıoğlu, Sait, "XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi ve Genel Eğitim İçindeki Yeri", İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, S. 4, Ankara 1980.
• Yıldırım, Aydın-Yılmaz, Edip, "İlk Osmanlı Şeyhülislamı Molla Fenârî", Diyanet İlmî Dergi, S. 3, Ankara 1995.
• Yurdaydın, Hüseyin Gazi, İslam Tarihi Dersleri, A.Ü.İ.F. Yay. Ankara 1982.
• (http://www.akademidergisi.com/2013/05/osmanlnn-ilk-seyhulislam-molla-fenari.html, 16.04.2014, 22:11.)