AVRUPA’DA ORYANTALİZMİN ORTAYA ÇIKIŞI VE DOZY’NİN, İSLAM’IN ASLÎLİĞİ HAKKINDAKİ İDDİALARINA KARŞI İSMAİL FENNÎ ERTUĞRUL’UN SAVUNMASI

Yıl 2019, Cilt: 48 Sayı: 48, 175 - 196, 31.12.2019

Hakan Uğur

Öz

Yaklaşık 1000 yıllık bir geçmişi olan Oryantalizm çalışmaları, başlangıçta bağnaz, saldırgan ve gerçeklikten uzak bir kimlik taşıyordu. Avrupa dünyasının İslam ve Müslümanlar hakkında bilgilenmelerinin ardından son 2-3 yüzyıl içinde Kur’an ve İslam hakkında ilmi kabul edilebilecek eserler hazırlanmaya başlanmıştır. Bu çalışmaların ortak yönlerinden birisi de İslam’ın ilahi bir din, Kur’an’ın ilahi bir kitap olmadığının ispat edilmesi hedefine yönelik olmasıdır. 19. yüzyıldan itibaren oryantalistlerin hazırladığı eserlere karşı Müslüman ilim adamları tarafından reddiye türü eserler yazılmaya başlanmıştır. Bu yüzyıl içinde meşhur olmuş oryantalistlerin biri de Fransız Reinhardt Dozy’dir. Onun hazırladığı ve Abdullah Cevdet tarafından “Tarih-i İslâmiyyet” adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiş olan “Essai sur l’Histoire de l’Islamisme” eser, İslam’a ve Hz. Peygamber’e dair pekçok iftiralar içeriyordu. Bu eser hakkında hazırlanan pek çok reddiyeden biri de
İsmail Fennî Ertuğrul’un “Kitab-ı İzâle-i Şükûk” adlı eseridir. Ertuğrul’un bu esede ele aldığı konulardan biri de Dozy’nin, İslam’ın ilahi bir din olmadığına dair iddialarıdır. Ertuğrul, Dozy’nin bu konudaki cümlelerini teker teker ele alarak değerlendirmektedir. Bu savunmasında Avrupalı bazı aydınların sözlerini delil olarak kullanmış ve bazı akli değerlendirmeler yapmıştır. O dönemin bir entelektüel tartışmasını yansıtması bakımından onun değerlendirmeleri önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Oryantalizm, İsmail Fennî Ertuğrul, İzale-i Şükûk, reddiye, Kur'an

Kaynakça

• • Abdurrezzak, Ebu Bekir b. Hemmâm es-San’ânî, el-Musannef, Dâru’t-Te’sıyl, Kahire 2015.
• • Adıvar, Adnan, Tarif Boyunca İlim ve Din, I-II, İstanbul 1944.
• • Ahmed Mithat Efendi, Müdafaa (Ehl-i İslâm’ı Nasraniyete Davet Edenlere Karşı Kaleme Alınmıştır), İstanbul 1300.
• • Ahmed Mithat Efendi, Beşâir (Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediye), Dersaadet 1317.
• • Akdemir, Salih, “Müsteşriklerin Kur’an-ı Kerim ve Hz. Muhammed (SAV)’e Yaklaşımları, AÜİFD, XXXI/179-210.
• • Akün, Ömer Faruk, “Nâmık Kemal”, DİA, İstanbul 2006, XXXII/361-378.
• • Albayrak, İsmail, “Richard Bell, Kur’an Çalışmaları ve Kur’an Vahyi Hakkındaki Görüşleri”, Sakarya ÜİFD., Sayı 3, ss. 267-280.
• • Aydın, Mehmet, Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, TDV. Yayınları, Ankara 1998.
• • Bedevî, Abdurrahman, Difâ’ ‘ani’l-Kur’an dıdde Müntekıdîh, ed-Dâru’l-Âlemiyye, tsz.
• • Mevsû’atü’l-Müsteşrikîn, Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, Beyrut 1993.
• • Bedir, Ahmet, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Oryantalizmin Entelektüelimizdeki Etkileri”, Marife, Sayı 3, ss. 189-218.
• • Benî Âmir, Muhammed Emin Hasen Muhammed, el-Müsteşrikûn ve’l-Kur’anü’l-Kerîm, Dâru’l-Emel, Ürdün 2004.
• • Bilici, Faruk, “Renan”, DİA, İstanbul 2007, XXXIV/569-570.
• • Bolay, Süleyman Hayri, “İsmail Fennî Ertuğrul”, DİA, İstanbul 2001, XXIII/98-100.
• • Bolay, Süleyman Hayri, “İsmail Fennî Ertuğrul”, Felsefe Dünyası Dergisi, Sayı 7, ss. 11-25.
• • Bulut, Yücel, “Oryantalizm”, DİA, İstanbul 2007, XXXIII/428-437.
• • Bulut, Yücel, Oryantalizmin Eleştirel Kısa Tarihi, Yöneliş Yay., İstanbul 2002.
• • Bulut, Yücel, “Oryantalizmin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Marife, Sayı 3, ss. 13-38.
• • Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Bizim Büro Bas., Ankara 2009.
• • Caetani, Leone, İslâm Tarihi, Terc. Hüseyin Cahid, İstanbul 1924.
• • Cerrahoğlu, İsmail, “Oryantalizm ve Batıda Kur’an ve Kur’an İlimleri Üzerine Araştırmalar”, AÜİFD, XXXI/95-136.
• • Cevdet, Abdullah, Tarih-i İslâmiyet, Matbaa-i İctihad, Mısır 1908.
• • Cündioğlu, Dücane, “Ernest Renan ve “Reddiyeler” Bağlamında İslâm-Bilim Tartışmalarına Bibliyografik Bir Katkı”, Divan, 1996/2, ss. 1-94.
• • Çağal, İsmail, Sakat Fikirler ve Cevapları (Cemil Sena’nın Bir Eseri Münasebeti İle), Yaylacık Matb., İstanbul 1975.
• • Davenport, John, Hz. Muhammed ve Kur’an-ı Kerim, Terc. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1926.
• • Davutoğlu, Ahmet, “Batıdaki İslâm Çalışmaları Üzerine”, Marife, Sayı 3, ss. 39-52.
• • Dermenghem, Emile, Hz. Muhammed ve Risâleti, Terc. Ahmet Ağırakça, İnsan Yay., İstanbul 1997.
• • Draz, Abdullah, Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru, Terc. Salih Akdemir, Ankara 1983.
• • Ebu Leyle, Muhammed Muhammed, el-Kur’anü’l-Kerîm mine’l-Manzûri’l-İstişrâkî, Dâru’n-Neşr li’l-Câmiât, Kahire 2002.
• • Ebû Ya'lâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ et-Temîmî, Müsnedu Ebî Yalâ el-Mevsılî, Dâru’l-Me’mûn li’t-türâs, Dimaşk 1989.
• • el-Akîkî, Necîb, el-Musteşrikûn, Dâru’l-Maârif, Mısır 1965.
• • el-Behiy, Muhammed, İslâmî Düşüncede Oryantalist Etki, Terc. İbrahim Sarmış, Ekin Yay., İstanbul 1996.
• • el-Bundâk, Muhammed Salih, el-Müsteşrikûn ve Tercemetü’l-Kur’ani’l-Kerîm, Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, Beyrut 1980.
• • el-Ensârî, Ahmed Mekkî, ed-Difâ’ ’ani’l-Kur’an zıdde’n-Nahviyyîn ve’n-Nahviyyîn, Dâru’l-Maârif, Mısır 1973.
• • el-Gazâlî, Müştâk Beşîr, el-Kur’anü’l-Kerîm fî Dirâsâti’l-Müsteşrikîn, Dâru’n-Nefâis, Dımaşk 2008.
• • el-Hakîm, Muhammed Bâkır, el-Musteşrikûn ve Şübehâtühüm Havle’l-Kur’an, Beyrut 1985.
• • Ertuğrul, İsmail Fennî, Kitab-ı İzâle-i Şükûk, Orhaniye Matb., İstanbul 1928.
• • Ertuğrul, İsmail Fennî, Hakikat Nurları, Kağıt ve Basım İşleri A.Ş., İstanbul 1949.
• • Ertuğrul, İsmail Fennî, Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli, Orhaniye Matb., İstanbul 1928.
• • et-Taberânî, Ebu’l-Kasım Süleyman b Ahmed, el-Mu'cemü'l-Evsat, Dâru’l-Harameyn, Kahire tsz.
• • Ferîd Vecdi, Muhammed, el-Mushafü’l-Müfesser, Metâbi’u’ş-Şa’b, Beyrut 1377.
• • Gökkır, Bilal, “Kur’an’da Yabancı Kelimeler Meselesine Oryantalist Bir Yaklaşım”, Marife, Sayı 3, ss.135-142.
• • Gökkır, Bilal, “Oryantalist Literatürde Kur’an’ın Kaynağı Tartışmalarının Kaynağı Disiplinlerarası Bir Yaklaşım”, Bilimname, VII/29-40.
• • Hanioğlu, M. Şükrü, “Abdullah Cevdet”, DİA, İstanbul 1988, I/90-93. • Hatip, Abdülaziz, Kur’an ve Peygamber Aleyhindeki İddialara Cevaplar, Nesil Basım Yayın, İstanbul 1997.
• • Hatipoğlu, İbrahim, “Yakın Doğu Seyahatı ve Eserleri Bağlamında Ignaz Goldziher ve İslâm Dünyası İle Fikrî Etkileşimi”, Marife, Sayı 3, ss. 107-122.
• • Hatipoğlu, İbrahim, “Osmanlı Aydınlarınca Dozy’nin Târîh-i İslâmiyyet’ine Yöneltilen Tenkitler”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, Sayı 3, ss. 197-212.
• • Jules Barthélemy-Saint Hilaire, Mahomet et le Coran: précédé d’une Introduction sur les devoirs mutuels de la philosophie et de la religion. Le livre connaît un second tirage la même année, Paris 1865.
• • Kahraman, Hüseyin, “W. Montgomery Watt’ın İslâm ve Hadis Algısı Bağlamında “Tanrı Sûretinde Yaratılma” İsimli Makâlesinin Tahlîl ve Tenkîdi”, Marife, Sayı 1, ss. 169-194.
• • Kalın, İbrahim, “Batı’da İslâm Algısının Tarihine Giriş”, Divan, Sayı 15, ss. 1-51.
• • Kallek, Cengiz, “Erpenius, Thomas”, DİA, İstanbul 1995, XI/306.
• • Kara, İsmail, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, Kitabevi Yay., İstanbul 1987, II/137-183.
• • Kara, Seyfullah, “Hz. Peygambere Karşı Oryantalist Bakış ve Bu Bakışın Kırılmasında Metodolojik Yaklaşımın Önemi”, Atatürk ÜİFD, Sayı 23, ss. 145-169.
• • Karlığa, Bekir, İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera Yayıncılık, İstanbul 2004.
• • Koçyiğit, Talât, “I. Goldziher’in Hadisle İlgili Bazı Görüşlerinin Tahlil ve Tenkidi”, AÜİFD, XV/43-55.
• • Köksal, Mustafa Asım, Müsteşrik Caetani’nin Yazdığı İslâm Tarihindeki İsnad ve İftiralara Reddiye, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara 1961.
• • Ömer Lutfî el-Âlim, el-Müsteşrikûn ve’l-Kur’an, Merkezü Dirâsâti’l-Âlemi’l-İslâmî, Malta 1991.
• • Özafşar, M. Emin; M. Mustafa el-Azami; Ahmet Hasan, Oryantalist Yaklaşıma İtirazlar, Araştırma Yay., Ankara 1999.
• • Özdemir, Mehmet, “Dozy”, DİA, İstanbul 1994, IX/515.
• • Özervarlı, M. Sait, “Abduh, Muhammed”, DİA, XXX/482-487.
• • Özel, Mustafa, “Tefsirde Oryantalizm Eleştirisi: Mevdudi Örneği”, Marife, Sayı 3, ss. 229-236.
• • Öztürk, Mustafa, “Oksidantalizm Bağlamında Afgânî-Abduh Ekolü”, Marife, Sayı 3, s. 43-69.
• • Paret, Rudi, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye fi’l-Câmiâti’l-Almâniyye, Terc. Mustafa Mâhir, Kahire 1967.
• • Poole, Stanley Lane, Kur’an Şiir ve Kanunları, Terc. Avni Doğan, Ankara 1942.
• • Rıdvan, Ömer b. İbrahim, Ârâü’l-Müsteşrikîn havle’l-Kur’ani’l-Kerîm ve Tefsirihi, I-II, Dâru Taybe, er-Riyad 1992.
• • Rodinson, Maxime, Oryantalizmin Doğuşu, Terc. Ahmet Turan Yüksel, Marife, Sayı 3, ss. 171-188.
• • Said, Edward, Oryantalizm, Terc. Selahaddin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul 1991.
• • Sıbâî, Mustafa, el-İstişrâk ve’l-Müsteşrikûn, Beyrut 1979.
• • Sönmezsoy, Selahattin, Kur’an ve Oryantalistler, Fecr Yay., Ankara 1998.
• • Uçman, Abdullah, “Şehbenderzâde Ahmed Hilmi”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/424-427.
• • Uğur, Hakan, Tevrat’ın Kur’an’a Arzı, Kur’an’ın Tevrat’ta Tasdik Ettiği Konular, Emin Yay., Bursa 2011.
• • Uğur, Hakan, “Kitab-ı İzâle-i Şükûk”, Marife, Sayı 3, ss. 440-444.
• • Watt, William Montgomery, Kur’an’a Giriş, Terc.Süleyman Kalkan, Ankara Okulu Yay., Ankara 1998.
• • Watt, William Montgomery, Modern Dünyada İslâm Vahyi, Terc. Mehmet S. Aydın, Hülbe Yay., Ankara 1982.
• • Yavuz, Hilmi, “Oryantalizm” Üzerine Bir ‘Giriş’ Denemesi”, Marife, Sayı. 3, ss. 53-64.
• • Yavuz, Salih Sabri, “Manastırlı İsmâil Hakkı”, DİA, Ankara 2003, XXVII/563-564.
• • Yıldırım, Suat, Oryantalistlerin Yanılgıları, Ufuk Yay., İstanbul 2003.
• • Yücel, Ahmet (Editör), Oryantalistlerin Gözüyle İslâm, Rağbet Yay., İstanbul 2003.
• • Zakzûk, Muhammed Hamdi, el-İstişrâk ve’l-Halfiyyetü’l-Fikriyye li’s-Sırâ’ı’l-Hadârî, Dâru’l-Menâr, Kahire 1989.
• • Zakzûk, Muhammed Hamdi, Oryantalizm veya Medeniyet Hesaplaşmasının Arka Planı, Terc. Abdülaziz Hatip, Işık Yay., İzmir 1993.