Eyyûbî ve Memlûklu Dönemi Mısır’ında Fukâha-Siyâsî Otorite İlişkisi

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 95 - 113, 27.12.2020

Fatiha Bozbaş

Öz

Târihî süreç içerisinde İslâm coğrafyasında bulunan fıkıh havzalarının veya bu havzalarda yer alan
İslâm ülkelerinin fıkıh tarihi müstakil bir şekilde ele alındığında, fıkhın gerek bir ilim ve mezhepsel
olarak gelişimi, gerekse de kazâ müessesesi bağlamında söz konusu bölgenin belli tarihî
dönemlerinde mevcut olan siyâsî otoritenin varlığından teessür etmiş olduğu veya siyâsî otoriteye
tesir ettiği görülmektedir. Fıkhın siyasetle olan bağlantısı şüphesiz, fıkhın bir ilim olarak gelişimini
sağlayan ve kazâ müessesesi çerçevesinde tatbîk edilme selâhiyetini elinde tutan belli bir coğrafya
dilimindeki fukahâ ile siyâsî otorite arasındaki arasında da belli bir ilişkinin varlığını ortaya
koymaktadır. Nitekim mevzu Mısır özelinde, ülkenin fethinden günümüze kadarki fıkıh tarihini
kapsayan on dört asırlık uzun zaman dilimi çerçevesinde değerlendirildiğinde; İslamlaştığı ilk
yüzyıllardan istikbale gidildikçe, Mısırlı fukahâ ile belli yüzyıl aralıklarıyla tağayyur eden siyâsî
otoriteler arasında sıkı bir ilişkinin varlığı göze çarpmaktadır. Bu çalışma, Mısırlı sünnî fukahânın
siyâsîlerle ilişkisinin keyfiyyetini ele alarak, bu ilişkinin ilk kez açık bir şekilde yoğunluk kazandığı
Eyyûbîler ve akabindeki Memlûkler dönemi çerçevesinde tesir-teessür bağlamında nasıl bir seyre
sahip olduğunu târîhî veriler ışığında ortaya koymayı ve değerlendirmeyi amaçlamaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Mısır, fukahâ, siyâsîler, Eyyûbîler

Kaynakça

• Abbâdî, Ahmed Muhtâr, Fî’t-târîhi’l-‘Abbâsî ve’l-Fâtımî, Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-arabiyye, ts.
• Abdilkâdir, Semâh bint Saîd, “el-Eserü’s-siyâsî ve’d-devru’l-ıslâhî li’l-‘ulemâi fî ‘asri selâtîni’l-Memâlîk”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü Ümmü’l-kurâ, 1431/2010.
• Âşûr, Saîd Abdülfettâh, el-‘Asru’l-Memlûkî fî Mısr ve’ş-Şâm, Kahire: Dâru’n-nehdati’l-arabiyye, 2. bs., 1976.
• …..…, el-Müctemeu‘l-Mısrî fî ‘asri selâtîni’l-Memâlîk, Kahire: Dâru’n-nehdati’l-arabiyye, 1992.
• Attârî, Celâl Yûsuf, Hareketü’t-te’lîfi’l-ilmî fî Mısr ve‘ş-Şâm, Amman: Dâru’l-fikr, 1432/2011.
• Bağdatlı İsmâîl Paşa, Muhammed Emîn Mîr Selîm el-Bâbânî, Hediyyetü’l-ârifîn es-mâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, İstanbul: Matbaatu’l-behiyye, 1951.
• …….., İzahu’l-meknûn fi’z-zeyl ‘alâ Keşfi’ş-z-zünûn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, ts. Bahît, Fâiz Ali, “el-‘Alâkât beyne’l-fukahâ ve selâtîni’d-devleti’l-Memlûkiyye”, Me-celletü ebhâsi külliyyeti’t-terbiyyeti’l-esâsiyye, 12/IV (2013), s. 653-668.
• Bitâvî, Hasen Ahmed, Ehlü’l-‘imâme fî Mısr ‘asr selâtîni’l-Memâlîk, Kahire: Ayn li’d-dirâsât ve’l-bühûsu’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, 2007.
• Bozbaş, Fatiha, Fethinden Günümüze Mısır’da Fıkıh Tarihi, Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.
• Dâlî, Muhammed Sabri, Fukahâ ve Fukarâ: İtticâhât fikriyye ve siyâsiyye fî Mısri’l-Osmâniyye, Kahire: Matbaatu dâri’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 1431/2010.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed, Tabakâtu’l-müfessirîn, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• Derdûr, İlyâs, Tarîhu’l-fıkhî’l-İslâmî, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1431/2010.
• Devâdarî, Ebû Bekr b. Abdullâh b. Aybek, Kenzü’d-dürer ve câmiu‘l-ğurer, Kahire: Matbaatu Îsâ el-bâbî el-Halebî, 1402/1982.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahman b. İsmâîl el-Makdisî, ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn: Terâcimu ricâli’l-karneyni’s-sâdis ve’s-sâbi‘, Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1974.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye fi’s-siyâse ve’l-‘akâid ve târîhu’l-mezâhibi’l-fıkhîyye, Kahire: Dâru’l-fikri’l-arabî, ts.
• Etrûşî, Şevket Ârif Muhammed, el-Hayâtü’l-fikriyye fî Mısr hılâle’l-‘asri’l-Eyyûbî, Amman: Dâru Decle, 2007.
• Fûda, Seyyid Abdülhamîd ve Bağdâdî, Ahmed Muhammed, Târîhu’l-kânûni’l-Mısrî, www.pdffactory.com (erişim 05.09.2019).
• Ganâim, Muhammed Nebîl, Medârisu Mısri’l-fıkhîyye fi’l-karni’s-sâlisi’l-hicrâ, Kâhire: Dâru’l-hidâye, 1419/1998.
• Guraybe, Muhammed er-Rahîl, “Cühûdu Selâhuddîn el-Eyyûbî fî ihyâi’l-mezhebi’s-sünnî fî Mısr ve’ş-Şâm”, Mecelletü Mu‘te li’l-bühûs ve’d-dirâsât, 24/III (1995): 18-37.
• Hafâcî, Muhammed Abdülmün‘im, el-Hayâtü’l-Edebiyye fî Mısr: el-‘Asru’l-Memlûkî ve’l-Osmânî, Kahire: Mektebetü’l-külliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• İbn ‘Imâd el-Hanbelî, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Mahmud Arnavud, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillah en-Nemerî, İntikâ fî Fezâ’ili’l-eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ, Mâlik, Şâfiî, Ebî Hanîfe, Halep: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• İbn Battûta, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh, Tuhfetü'n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve ‘acâibi'l-esfâr: Rihletü İbn Battûta, Kahire: Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1377/1958.
• İbn Cemâa, Bedrüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhîm, Tahrîru’l-ahkâm fî tedbîri ehli’l-İslâm, thk. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, yy. 1405/1985.
• İbn Ferhûn, Ebû Muhammed Bedrüddîn Abdullah b. Muhammed, Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ‘ulemâi’l-mezheb, thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, Kahire: Dâru’t-türâsi’l-arabî, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed, Ref‘u’l-isr ‘an kudâti Mısr, thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1418/1998.
• …….., ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm el-Bermekî, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü enbâ’i’z-zamân, thk. İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır, 1972.
• İbn İyâs, Ebü’l-Berakât Zeynüddîn (Şehâbüddîn) Muhammed b. Şehâbiddîn, Bedâ’i‘i’u’z-zühûr ve vekâ’i‘u’d-dühûr, thk. Muhammed Mustafa, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1404/1984.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed, Ta-bakâtü’ş-Şâfi‘iyye, Haydarabad: Dâiratü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1398/1978.
• …….., Târîhu İbn Kâdî Şühbe, thk. Adnân Dervîş, Dımaşk: Ma‘hedü’l-Fransî li’d-dirâsâti’l-arabiyye, 1994.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Me’mûn Muhammed Saîd, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2. bs., 1431/2010.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed, ez-Zeyl ‘alâ Tabakâti’l-Hanâbile, thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn, Riyad: Mektebetü’l-ubeykân, 1425/2005.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, Kahire: Vezâretü’s-sekâfe, 1383/1963.
• …….., el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfâ ba‘de’l-vâfî, nşr. Muhammed Emîn ve Saîd Abdülfettâh Âşûr, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme, 1984.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim et-Temîmî, Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb, thk. Cemâlüddîn Şeyyâl, Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 1377/1957.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Salâhiddîn Abdirrahmân eş-Şehrezûrî, Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfi‘iyye, Muhyiddîn Alî Necîb, Beyrut: Dâru’l-beşeri’l-İslâmiyye, 1413/1992.
• İbrâhîm, Muhammed Abdüsselâm Abbâs, el-Hayâtü’s-sekâfiyye fî Saîdi Mısr hılâle’l-‘asri’l-Memlûkî, Basılmamış Doktora Tezi, Câmiatü’l-İskenderiyye, 2009.
• İdfüvî, Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Ca‘fer b. Sa‘leb, et-Tâli‘u’s-Saîd: el-Câmi‘ esmâ bi-hubarâi’s-Saîd, thk. Sa‘d Muhammed Hasen, yy.: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1382/1966.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen el-Ümevî, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407/1987.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsa b. İyaz, Tertîbü’l-Medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik, Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1998.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali, Subhu’l-a‘şa’, Kahire: Matba-tu’l-emîriyye, 1332/1914.
• Kâsım, Kâsım Abdûh, fî Târîhi’l-Eyyûbîyyîn ve’l-Memâlîk, Kahire: Ayn li’d-dirâsât ve’l-bühûsi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, 1431/2010.
• Kâşif, Seyyide İsmâîl, Mısr fi’l-‘asri’l-vülât mine’l-fethi’l-‘arabî ilâ kıyâmi’d-devleti’t-Tûlûniyye, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1988.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü’l-mü’ellifîn, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1414/1993.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Ya‘kub b. Hafs, el-Vülât ve’l-kudât, Mat-baatu’l-âbâ: Beyrût, 1908.
• Kutbuddîn el-Halebî, Muhammed b. Abdilkerîm b. Abdinnûr, el-Müntekâ min târîhi Mısr, thk. Ahmed Abdüssettâr, Kahire: Dâru’kütüb ve’l-vesâiku’l-kavmiyye, 1433/2012.
• Mâcid, Abdülmün‘im, et-Târîhu’s-siyâsî li-devleti selâtîni’l-Memâlîk fî Mısr: Dirâse tahlîliyye li’l-izdihâr ve’l-inhiyâr, Kahire: Mektebetü’l-Enclo el-Mısriyye, 1988.
• …….., Nüzûmu devleti selâtîni’l-Memâlîk, , Mektebetü’l-Enclo, Kahire, 2.bs., 1979.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdülkâdir, es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• …….., el-Mukaffa’l-kebîr, thk. Muhamed Ya‘lâvî, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1411/1991.
• Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî, et-Tekmile li-vefeyâti’n-nakale, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 3. bs., 1405/1984. Nimnim, Hilmî, el-Ezherü’ş-şeyh ve’l-meşîha, Kahire: Mektebetü’l-usrâ, 2012.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb el-Bekrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, thk. Necib Mustafa Fevvâz ve Hikmet Fevvâz, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Rızk, Alâ Taha, Dirâsât fî târîhi ‘asri selâtîni’l-Memâlîk, Kahire: Ayn li’d-dirâsât ve’l-bühûsi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, 1429/2008.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg, el-Vâfi bi’l-vefeyât, thk. Ah-med Arnavûd, Türkî Mustafa, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, 1420/2000.
• Salâh, Îyâb Muhammed Rızk, ed-Devrü’s-siyâsî ve’s-sekâfî li-fukahâi’ş-Şâfiîyye fî Mısr fî ‘asri devleti’l-Memâlîki’l-bahriyye, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü’l-Tanta, 2006.
• Selâm, Muhammed Zağlûl, el-Edeb fi’l-‘asri’l-Memlûkî, Kahire: Dâru’l-maârif, 1971.
• Selîm, Mahmûd Rızk, Mevsû‘atü ‘asri selâtîni’l-Memâlîk ve netâcühü’l-‘ilmî ve’l-edebî, Kahire: Mektebetü’l-âdâb, 2. bs., 1381/1962.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed, el-Ensâb, 2. bs., thk. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1400/1980.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî, Mu‘îdü’n-ni‘am ve mübîdü’n-nikam, yy.: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1407/1986.
• …….., Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ, thk. Abdülfettâh Muhammed Hulv, Mahmûd Muhammed et-Tınâhî, Kahire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabiyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Hüsnü’l-muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-arabiyye, 1387/1967.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed, el-Bedrü’t-tâli‘ bi-mehâsini men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘, Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemâlüddîn İbrahim b. Ali b. Yûsuf, Tabakâtu’l-fukahâ, thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru’r-râidi’l-arabî, ts.
• Takkûş, Muhammed Süheyl, Târîhu’l-Memâlîk fî Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm, Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1418/1997.
• Uzeyzî, Muhammed Râmiz Ebdülfettâh Mustafa, İbn Dakîkul‘îd ‘asruhû, hayâtuhû, ‘ulûmuhû ve eseruhû fi’l-fıkh, Amman: Dâru’l-beşîr, 1988.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad, Mir’âtü’l-cenân ve ‘ibretü’l-yakzân fî ma‘rifeti havâdisi’z-zamân, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• Yaşaroğlu, Kâmil, “İbnü’l-Haddâd el-Kinânî”, DİA, XXI, 58-59.
• Yûnînî, Kutbuddîn Mûsâ b. Muhammed, Zeylü Mir’âti’z-zamân, Haydarabad: Mat-baatu Meclisi’d-dâirati’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1375/1955.
• Zâhirî, Zeynüddîn Abdülbâsit b. Halîl b. Şâhîn, Neylü’l-emel fî zeyli’d-düvel, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî, Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, 1422/2002.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed, Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb Arnavut, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 11. bs., 1417/1996.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd, A‘lâm, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 15. bs., 2002.
• Zuhaylî, Vehbe, el-İzz b. Abdisselâm: Sultânu’l-ulemâ ve bâi‘u’l-mülûki’d-dâiye, Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1412/1992.