TÜRK DİLİNDEKİ -GIR/-GUR FİİLDEN İSİM YAPIM EKİNİN YAPISI ÜZERİNE

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 239 - 249, 31.03.2023

Hacı Veli Bişkin , Mustafa Tanç

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1172348

Öz

Dil canlıdır. Sürekli değişmeler ve gelişmeler yaşar. Zaman içerisinde gelişme ve değişmelere bağlı olarak yeni kavramlar, yeni anlatım biçimleri ortaya çıkar. Dil, ortaya çıkan bu kavramları ve anlatım biçimlerini karşılamak için birtakım dil bilgisi şekilleri geliştirir. Türk dili de zaman içerisinde çeşitli gelişme ve değişmelerle karşılaşır. Bu durum, söz varlığında, cümle yapısında ve şekil bilgisi alanında kendini gösterir. Türk dilinde şekil bilgisi açısından ortaya çıkan, gelişen eklerden biri de ilk defa 15. yüzyılda Kıpçak ve Karluk boylarınca teşekkül ettirilen Çağatay Türkçesinde gördüğümüz fiilden isim yapım eki -GUr’dur. Ek, Çağatay Türkçesinde, fiil kök ya da gövdeleri üzerine gelmek suretiyle, onlardan geniş zaman sıfat-fiil ifadeli sıfatlar türeten bir fiilden isim yapım ekidir. Bu tarihî lehçede ek, genellikle tek heceli fiil kökleri üzerine gelir. Aynı zamanda, -mA- olumsuzluk eki ile genişletilmiş fiil gövdeleri üzerinde kullanılır. Adeta, bir sıfat-fiil eki gibi işlev görür. Türkmen Türkçesi dışında Oğuz Grubu Türk lehçelerinin geliştirmiş, benimsemiş ve tercih etmiş olduğu bir ek değildir. Daha ziyade, Karluk, Kıpçak ve Güney Sibirya Grubu Türk lehçeleri tarafından benimsenmiş ve tercih edilmiştir. Bu makalede, ekin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımlarından hareketle köken yapısı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Fiilden isim yapım eki -GIr/-GUr, köken yapısı

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Yok

THE STRUCTURE OF THE VERB NOUN SUFFIX IN TURKISH LANGUAGE -GIR/-GUR

Öz

Language is alive. It experiences constant changes and developments. Depending on the developments and changes in time, new concepts and new forms of expression emerge. Language develops some forms of grammar to meet these emerging concepts and expression forms. The Turkish language also encounters various developments and changes over time. This situation manifests itself in vocabulary, sentence structure and morphology. One of the affixes that emerged and developed in terms of morphology in the Turkish language is the noun suffix -GUr. It was first seen in Chagatai Turkish, which was formed by the Kipchak and Karluk tribes in the 15th century. In Chagatai Turkish, Suffix is a noun-making suffix from a verb that derives present tense adjective-verb adjectives by overlaying verb roots or stems. In this historical dialect, the suffix is usually on monosyllabic verb roots. It is also used on extended verb stems with the -mA- negation suffix. It acts almost like an adjective-verb suffix. Except for Turkmen Turkish, it is not a suffix developed, adopted and preferred by Turkish dialects in the Oghuz Group. Rather, it was adopted and preferred by Karluk, Kipchak and South Siberian Group Turkic dialects. In this article, the origin structure of the suffix will be emphasized based on its usage in historical and contemporary Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, Verb noun suffix -GIr/-Gur, Origin structure

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I-II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Argunşah, M. vd. (2010). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). “Hakas Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). “Tuva Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Biray, N. vd. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi-Ses-şekil-Cümle Bilgisi-Metinler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Buran, A. ve Alkaya, E. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri II Güneydoğu/Karluk Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, L. (2016). Uygur Türkçesi Grameri. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ediskun, H. (1996). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Yayınları.
• Ergin, M. (1985). Türk Dil Bilgisi- 15. Baskı-. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergönenç Akbaba D. (2007). “Nogay Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ersoy, F. (2010) .Çuvaş Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Gabain, A. Von (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner Dilek, F. (2007). “Altay Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N.(1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kanar, M. (1994). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Kara, M. Türkmen. (2005). Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Karamanoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2007). “Kırgız Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (2005). Divanü Lügati’t-Türk (Yayına Haz. Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser). İstanbul: Kabalcı Yayınevi Yayınları.
• Kirişçioğlu M. F. (2007). “Saha Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1995). “Anadolu Ağız Araştırmalarına Toplu Bir Bakış” Türk Dili Üzerine Araştırmalar İkinci Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nalbant, M. V.(2008). Divanü Lugati’t-Türk Grameri -I- İsim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Ölmez, Z. K. (2008). Ebulgazi Bahadır Han, Şeçere-i Terakime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• Öner, M. (2007). “Tatar Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özkan, N. (2007). “Gagavuz Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öztürk, R. (2007). “Özbek Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Pavet de Courteille, A. (1972). Dictionnaire Turk-Oriental. Amsterdam: Philo Press Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2007). “Kumuk Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2010). “Harezmce” Tarihi Türk Lehçeleri (Editör. Hayati Develi). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tamir, F. (2007). “Kazak Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taş, İ. 2009. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tavkul, U. (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları. Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Sanat Kitapevi Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1981). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Uygur, C. V. (2007). “Karakalpak Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Üşenmez, E. (2012). Modern Özbek Türkçesi (Giriş-Özbekistan-Dil Tarihi-Metinler-Gramer-Sözlük). İstanbul: Akademik Kitaplar Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, H. ( 2007). “Yeni Uygur Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). “Başkurt Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, H. (2012). Özbek Türkçesi (Dilbilgisi-Araştırmalar-Konuşma-Metinler). Ankara: Gazi Kitapevi Yayınları.
• Yüksel, Z. ( 2007). “Kırım-Tatar Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.