A RESEARCH ON THE WORD ‘BOGAZ’

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 402 - 425, 31.03.2023

Muhammed Emin Yıldızlı , Burcu Yılmaz

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1218365

Öz

This study, which was prepared as a review on the word Bogaz, was planned as a two-stage research. The first stage of the study is on the detection and interpretation of the phonetic and semantic changes of the word with both simultaneous and diachronic comparisons. The phases of the word in historical and contemporary dialects are presented to the reader with the help of tables. While trying to reveal the semantic events of the word in historical dialects, academic studies on period works were also benefited from besides period dictionaries. Thus, the meanings added to the word in the historical periods of Turkish were tried to be determined exactly.
The second stage of the research is to reveal the situation of the word bogaz in terms of meaning and idiom richness through four dictionaries on Turkey Turkish. With this comparative evaluation to be made for the word, it is aimed to contribute to the Turkish Dictionaries in terms of idioms along with the basic, subordinate and metaphorical meanings of the word Bogaz.
With this study, which was prepared in line with the objectives described above, it is aimed to contribute to the field in terms of both semantics and lexicography for the word bogaz, which is the name of the organ.

Anahtar Kelimeler

Throat, Contemporary Turkish Dictionary, Meaning, idiom, Turkish lexicon

BOĞAZ KELİMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Öz

Boğaz kelimesi üzerine bir inceleme niteliğinde hazırlanan bu çalışma iki aşamalı bir araştırma olarak planlanmıştır. Çalışmanın ilk aşaması kelimenin hem eş zamanlı hem de art zamanlı karşılaştırmalarla fonetik ve semantik olarak geçirdiği değişimlerin tespiti ve yorumlanması üzerinedir. Kelimenin tarihî ve çağdaş lehçelerdeki evreleri tablo yardımıyla okuyucuya sunulmuştur. Kelimenin tarihî lehçelerdeki anlam olayları ortaya çıkarılmaya çalışırken dönem sözlüklerinin yanında dönem eserleri üzerine yapılmış akademik çalışmalardan da faydalanılmıştır. Böylelikle Türkçenin tarihî dönemlerinde kelimeye eklenen anlamlar birebir tespit edilmeye çalışılmıştır.
Araştırmanın ikinci aşaması, Türkiye Türkçesi üzerine hazırlanmış dört sözlük üzerinden boğaz kelimesinin anlam ve deyim zenginliği yönünden durumunun ortaya çıkarılmasıdır. Kelimeye yönelik yapılacak olan bu karşılaştırmalı değerlendirme ile Türkçe Sözlüklere Boğaz kelimesi ile ilgili temel, yan ve mecaz anlamlarla birlikte deyimler noktasında da katkı sağlamak hedeflenmektedir.
Yukarıda açıklanan hedefler doğrultusunda hazırlanan bu çalışmayla organ adı olan boğaz kelimesine yönelik hem anlam bilimi hem de sözlük bilimi açısından alana katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Boğaz, Güncel Türkçe Sözlük, Anlam, Deyim, Türkçe Sözlük

Kaynakça

• Ahmet, Z. (2009). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan Aç Bars Öyküsü Metin, Çeviri, Açıklamalar, Sözlük [Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Ağamusa, A., Orucov, A., Abdullahey, B. & Rehimzade, N. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügati. Bakü: Şark- Garp.
• Ahundova, S. (2012). Eski Anadolu Türkçesi Alanında Yapılmış Olan Kurān Tercumesi Cevāhirul Asdāf Üzerine Dil İncelemesi [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Akcan Yalçın, B. (2013). Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kuran Tercumesi (Giriş-Metin-Dizin) [Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Al-Rawe, A. A. A. (2021). Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait “Tefsîr-i Kur’ân” Adlı Yazma Üzerinde Cümle Çözümlemesi (60a-120b Varakları) (Manisa İl Halk Kütüphanesi 45 Hk 174) (Giriş-Metin-Cümle Çözümlemesi-Dizin-Sözlük) [Yüksek Lisans Tezi, Karabük Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Arat, R. R.. (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmet b.Mahmud Yükneki Atabetü'l‐Hakayık, Ankara: TDK Yayınları.
• Arıkoğlu, E..(2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arslan, M.(haz.). (2018). Mihrî Hâtun Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022).
• Ata, A. (1997). Kısasü’l- Enbiya Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Ayazlı, Ö.(2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, E.. (2017). Orhon Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür- Sanat.
• Ayverdi, İ. (2008). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınevi.
• Bakırcı, F. (2008). Tefsirü’l- Kurʾan Giriş- Metin- Dizin- Tıpkı Basım [Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Berta, A. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (E. Yılmaz, Çev.). TDK Yayınları.
• Biltekin, H. (haz.). (2018). Şeyhî Divânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphanelerve Yayımlar Genel Müdürlüğü. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. TDK Edebiyat Fakültesi Yayınevi.
• Coşkun, N. (2015). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Kitâb-ı Güzîde (İnceleme-Metin-Dizin) [Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çavuşoğlu, M.(haz.). (1977). Yahyâ Bey Divanı(Tenkidli Basım). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın No.2233.
• Çelik, Ü. (1993). Ali Şîr Nevâyî Leylî vü Mecnûn Gramer- Metin- Dizin [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Demirci, Ü. Ö. (2014). Eski Uygurca Dört Çatik. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dilçin, C. (1991). Süheyl ü Nev-Bahar İnceleme - Metin – Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Doğan, A. T. (2015). Kîtab-ı Tıbb-ı Hikmet İnceleme- Metin- Dizin [Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetinov, R., Nurieva, F. & Ganiev, F. (2014). Türkçe Tatarca Sözlük. (M. Öner, Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• Ekmen, B. C. (2018). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Organ Adları [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi] Ulusal Tez Merkezi.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erişen Yazıcı, G.(haz.). (2017). Kâmî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-3980-3 Ana Yayın Numarası: 3549 Kültür Eserleri Dizisi- 555. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Ergin, M. (2009).Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II İndeks- Gramer. Ankara: TDK Yayınları. Feşel Güzelışık, G. (1996). Şeyyad Hamza MirǾâc-Nâme [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Uluscu, G. (2013). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Miraçname (Metin-Gramer-Dizin [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Gölpınarlı, A. (1943). Yunus Emre Divanı. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi.
• Gölpınarlı, A. (1951). Nedim Divanı. İstanbul: Saka Matbaası.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudurdan Aç Bars Hikayesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Hamilton, J. R. (2011). İyi Kötü Prens Öyküsü. (V. Köken, Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• Harmancı, M. E.(haz.). (2017). Süheylî Dîvânı. SBN:978-975-17-3415-0 Ana Yayın Numarası: 3189, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Kültür Eserleri Dizisi-440.http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Horata, O.(haz.). (2019). Esrâr Dede Dîvânı. ISBN: 978-975-17-4239-1 Ana Yayın Numarası: 3635 Kültür Eserleri Dizisi- 608, 312 470 80 00 http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Karaköse, S.(haz.). (2017). Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-3967-4 Ana Yayın Numarası: 3537 Kültür Eserleri Dizisi- 544. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin, Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A. & Başkapan V. (2003). Kazak Türkçesi- Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkut, G. (2004). Divân-ıle’Âli (İnceleme-Metin) [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Kuğu, M. (2017). 15. Yüzyıla Ait Şehname Tercümesi Giriş- Metin- Sözlük [Doktora Tezi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi]. UlusalTez Merkezi.
• Kunos, İ. (1902). Šejh Sulejman’s Efendi’s Čagataj- Osmanisches Wörterbuch. Budapeşte.
• Kurtoğlu, O.(haz.). (2017). Zâtî Dîvânı(İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: T.C. Kültür Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Küçük, S.(haz.). Bâkî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Kütükçü, M. (2005). Eski Anadolu Türkçesi ile Yazılmış Satır Arası Bir KurǾan Tercümesi [Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Macit, M.(haz.). (2017). Nedîm Dîvânı. ISBN: 978-975-17-3638-3 Ana Yayın Numarası: 3371 Kültür Eserleri Dizisi- 511, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Monguş, D. A. (2005). Tuvaca-Türkçe Sözlük. Kızıl: Tuvanın Sosyal Araştırmalar Enstitüsü.
• Necip, E. N.. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. ( İ. Kurban, Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• Okçu, N.(haz.). (1993). Şeyh Gâlip Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlık Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Ü 3146 Kültür Eserler 429 Isbn: 978-975-17-3353-5 http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Orçun, Ü. (2010). Kodeks Kumanikus 1A-55A Giriş- Metin- Dizin [Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Özdarendeli, N. (2001). Ali Şîr Nevâyî İlk Divan İnceleme- Metin- Dizin [Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Özertural, Z. (1996). Maniheist Uygur Metinlerinin Dil Özellikleri ve Söz Varlığı [Yüksek Lisans Tezi, Hacette Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Özkan, S. (2009). Mukaddimetü’l- Edeb’in Yozgat Nüshasında İsimler Giriş- Metin- Dizin [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Özyıldırım, Ali Emre (haz.). (1999). Hamdullah Hamdî ve Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Paasonen, H. (1950). Çuvaş Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Püsküllüoğlu, A. (2003). Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Sami, Ş. (Haz: Gündoğdu R., Adıgüzel, N., & Önal, E. F.). (2012). Kamus-ı Türki. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Saraç, M. A. Y.(haz.). (2003). Emrî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 3144 Kültür Eserleri 427. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Somuncu, M. (2018). Behçetü’l- Hadâyık Karşılarştırmalı Oğuzca Metin- Gramer- Sözlük [Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Şimşek, Y. (2017). Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’ân Tercümesi (Topkapı Nüshası, Giriş – Metin – Notlar – Dizin) [Doktora Tezi, Kırıkkale Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Tarlan, A. N. (1963). Necāti Beg Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tarlan, A. N. (1992). Ahmed Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Taş, H.(haz.). (2010). Vusûlî Dîvânı [İnceleme-Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin]. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 3308, Kültür Eserleri 500. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Taş, H.(haz.). (2017). Vahyî Dîvanı. ISBN: 978-975-17-3417-4 Ana Yayın Numarası: 3186 Kültür Eserleri Dizisi-437. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Ş. (1976). Maytrısimit. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınevi.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Teres, E. (2006). Divanu Lügat-İt-Türk ve Budist Uygur Metinlerinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması [Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Tevfik, E. (1891). Lugat-ı Ebûzziyâ. İstanbul: Matbaa-i Ebûzziyâ.
• Toparlı, R., Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tulum, M., & Tanyeri, M. A. (1977). Nevʾi Divanı Tenkidli Basım. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tuna, C. (2016). Berlin El Yazmaları Kütüphanesi’ndeki Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Giriş-Metin) [Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Türk Dil Kurumu (TDK), (2010). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Usta, Z. (2012). Eski Uygur Türkçesinin Sözcük Hazinesi [Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır- Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r7) [Doktara Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Üşenmez, E. (2006). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü [Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Wilkens, J.. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca –Almanca-Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yenıkale, A.(haz.). (2017). Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-3635-2 Ana Yayın Numarası: 3374 Kültür Eserleri Dizisi-514. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Yılmaz, K.(haz.). (2017). İbrahim Tırsî ve Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-39 79-7 Ana Yayın Numarası:35, Kültür Eserleri Dizisi-553. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 21.11.2022)
• Yusuf, B. (1993). Türkçe- Özbekçe ve Özbekçe-Türkçe Sözlük. Taşkent: Özbek Remaksa.