LOCAL POWER IN THE OTTOMAN PERIPHERY: KÜÇÜK ALİ (1698-1743)

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 4, 2463 - 2476, 25.12.2023

Abdullah Ekinci , Berna Torkak

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1309592

Öz

Bu çalışma XVII. yüzyıl sonu ile XVIII. yüzyıl başlarında Diyarbekir’e bağlı Çemişgezek, Sağman, Pertek ve Mazgird sancağı malikâne mutasarrıfı Küçük Ali’nin yerel bir güç olarak yönetim anlayışını ve tasarruf pratiklerini incelenmektedir. Osmanlı taşrasında bir memurun, güç odaklarına ve halka boyun eğdirmesinde kilit rol oynayan nüanslardan biri zulümdü. Yerelde zulüm yoluyla gücünü arttırmaya çalışan Küçük Ali, kendisine finansal bir alt yapı oluştururken güçlü aktörler ile iletişim halinde olmayı ihmal etmemişti. Bu aktörlerden biri eşkıyaydı. Eşkıyayı bertaraf etme noktasında yetersiz kalan yönetim, Küçük Ali’den yardım istemişti. Bu yardım ile iktidarın taşradaki paydaşları açık şekilde ortaya çıkmıştı.
Yönetimin, paydaşlar karşısında iktidardan yardım istemesi gayri nizami hareketleri daha da arttırmıştı. Tüm bu zulüm ve keyfi davranışlar halkı bezdirme noktasına getirmişti. Halk bu noktada kaygılarını ifade edebileceği bir alanı yani mahkemeyi tercih etmişti. Taşradan merkeze uzanan hak arayış çabasında halkın şikâyetlerinin temel gayesi, adaletsizliği adalet ile terbiye etmekti.
Osmanlı taşrasında yerel güç aktörü Küçük Ali’nin adaletsizliği karşısında adaletten adalet talep eden ve haksızlığın hakkına odaklanan bu çalışma ağırlıklı olarak Mühimme Defterleri, Diyarbekir Ahkâm Defterleri, Atik Şikâyet Defterleri ve muhtelif bireysel belgelerden oluşmaktadır. Bunun yanı sıra yazılı telif eserlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Küçük Ali, Diyarbekir, zulüm, malikâne, şikâyet

OSMANLI TAŞRASINDA YEREL BİR GÜÇ: KÜÇÜK ALİ (1698-1743)

Öz

Bu çalışma XVII. yüzyıl sonu ile XVIII. yüzyıl başlarında Diyarbekir’e bağlı Çemişgezek, Sağman, Pertek ve Mazgird sancağı malikâne mutasarrıfı Küçük Ali’nin yerel bir güç olarak yönetim anlayışını ve tasarruf pratiklerini incelenmektedir. Osmanlı taşrasında bir memurun, güç odaklarına ve halka boyun eğdirmesinde kilit rol oynayan nüanslardan biri zulümdü. Yerelde zulüm yoluyla gücünü arttırmaya çalışan Küçük Ali, kendisine finansal bir alt yapı oluştururken güçlü aktörler ile iletişim halinde olmayı ihmal etmemişti. Bu aktörlerden biri eşkıyaydı. Eşkıyayı bertaraf etme noktasında yetersiz kalan yönetim, Küçük Ali’den yardım istemişti. Bu yardım ile iktidarın taşradaki paydaşları açık şekilde ortaya çıkmıştı.
Yönetimin, paydaşlar karşısında iktidardan yardım istemesi gayri nizami hareketleri daha da arttırmıştı. Tüm bu zulüm ve keyfi davranışlar halkı bezdirme noktasına getirmişti. Halk bu noktada kaygılarını ifade edebileceği bir alanı yani mahkemeyi tercih etmişti. Taşradan merkeze uzanan hak arayış çabasında halkın şikâyetlerinin temel gayesi, adaletsizliği adalet ile terbiye etmekti.
Osmanlı taşrasında yerel güç aktörü Küçük Ali’nin adaletsizliği karşısında adaletten adalet talep eden ve haksızlığın hakkına odaklanan bu çalışma ağırlıklı olarak Mühimme Defterleri, Diyarbekir Ahkâm Defterleri, Atik Şikâyet Defterleri ve muhtelif bireysel belgelerden oluşmaktadır. Bunun yanı sıra yazılı telif eserlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Küçük Ali, Diyarbekir, zulüm, malikâne, şikâyet

Kaynakça

• Acun, F. (2002). Klasik dönem eyalet idare tarzı olarak timar sistemi ve uygulaması. Türkler Ansiklopedisi, c. 9, 899-908.
• Afacan, S. (2010). Çevirmenin önsözü. T. Atabaki (Der.). Devlet ve maduniyet Türkiye ve İran’da modernleşme, toplum ve devlet, içinde (ss. 13-20). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Afyoncu, E. (2013). Zeâmet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 44, 162-164.
• Alpar, G. (2018). Osmanlı’nın son döneminde ordu yapısı ve savaş kültürü. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(1), 1-20.
• Apalı, A. (2017). Osmanlı Devleti’nde mevacib defterleri ve bazı doğu kalelerindeki cebeciyanların mevacib muhasebe kayıtları. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(2), 587-599.
• Armağan, S. (2015). İslam hukukunda temel hak ve hürriyetler. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Aykan, Y. (2016). Rendre la justice à Amid: procédures, acteurs et doctrines dans le contexte Ottoman du XVIIIéme siécle. Brill.
• Aykan, Y. (2018). A legal concept in motion: the ‘spreader of corruption’ (sa’ibi’l-fesad) from qarakhanid to Ottoman jurisprudence. Islamic Law and Society, 1-19.
• Aytekin, E. A. (2022). Üretim düzenleme isyan: Osmanlı İmparatorluğu’nda toprak meselesi, arazi hukuku ve köylülük. Dipnot Yayınları.
• Barkey, K. (2011). Farklılıklar imparatorluğu Osmanlılar (E. Kılıç, Çev.). Versus Kitap.
• Başarır, Ö. (2016). Muhallefât kayıtları ışığında XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Osmanlı taşra görevlilerinden Diyarbekir voyvodalarının terekeleri. Belleten, 80 (287), 59-84.
• Batmaz, E. (1996). İltizam sisteminin XVIII. yüzyıldaki boyutları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 18, 39-50.
• Beldiceanu, N. (1985). XIV. yüzyıldan XVI. yüzyıla Osmanlı Devleti’nde timar. (M. A. Kılıçbay, Çev.). Teori Yayınları.
• Berkes, N. (2020). Türkiye iktisat tarihi. Yapı Kredi Yayınları.
• BOA, (Ali Emiri-II. Ahmed) AE.SAMD.III., 157/15377.
• BOA, (Ali Emiri-II. Mustafa) AE.SMST.II., 120/ 13082; 86/ 9238; 128/ 14053.
• BOA, (Ali Emiri-III. Mustafa) AE.SMST.III., 237/18858.
• BOA, (Bab-ı Asafî-Atîk Şikâyet Defterleri) A.{DVNSŞKT. d., 33, 37, 39, 40, 48, 58, 63, 64.
• BOA, (Bab-ı Asafî-Diyarbekir Ahkâm Defterleri) A.{DVNSAHK.DB. d. 1.
• BOA, (Bab-ı Asafî-Mühimme Defterleri) A.{DVNSMHM. d. 115, 116, 120, 122, 123.
• BOA, (Cevdet-Darphane) C.DRB., 37/1836.
• BOA, (Cevdet-Maliye) C.ML., 628/25803.
• BOA, (İbnülemin-Maliye) İE.ML., 82/7663.
• Cabbar, H. (2017). XVIII. yüzyıl Osmanlı Anadolu’sunda voyvodalık ve Denizli voyvodası Tavaslı Ömer Ağa [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Adnan Menderes Üniversitesi.
• Cezar, Y. (1986). Osmanlı maliyesinde bunalım ve değişim dönemi (XVIII. yy’dan Tanzimat’a mali tarih). Alan Yayıncılık.
• Cihan, R. (2017). XVIII. yüzyıl Osmanlı iktisâdî düzeninde vergiler: “fetâvâ-yı Abdürrahim” örneği. S. Kaya, H. Şahin (Ed.). Osmanlı’da Fıkıh ve Hukuk, içinde (ss. 113-131). Mahya Yayınları.
• Cin, H. (1978). Osmanlı toprak düzeni ve bu düzenin bozulması. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çelik, B. (2019). Âyânlık ile eşkıyalık arasında: Osmanlı taşrasında Küçük Ali sorunu (1752-1763). OTAM, 46, 87-108.
• Çelik, K. (2020). Harputlu bir âyan: Çötelizâde Hacı Mehmed Efendi, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FUHAD), 7 (14), 95-110.
• Darling, L. T. (2015). Nasihatnameler, icmal defterleri, and the timar –holding Ottoman elite in the late sixteenth century– part II, including the seventeenth century. Osmanlı Araştırmaları, 45, 1-23.
• Darling, L. T. (2017). Historicizing the Ottoman timar system: identities of timar-holders, 14th to 17th centuries. Turkish Historical Review, 8, 145-173.
• Darling, L. T. (2019). Gelir artışı ve kanuna uygunluk (Osmanlı İmparatorluğunda vergi toplanması ve maliye yönetimi (1560-1660). Alfa Yayınları.
• Darling, L. T. (2022). Ortadoğu’da sosyal adalet ve siyasal iktidarın tarihi. (H. Erdagöz, Çev.). Alfa Yayınları.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. (1995). Zübde-i vekayiât. (A. Özcan, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa. (1969). Devlet adamlarına öğütler. (H. R. Uğural, Çev.). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Devellioğlu, F. (1999). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Ekinci, A. & Torkak, B. (2022). Osmanlı döneminde Karaköprü. A. Ekinci (Ed.). Karaköprü tarih ve kültür atlası 1, içinde (ss. 185-207). Karaköprü Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ekinci, A. & Torkak, B. (2022). Urfa ve Birecik’te zulmün öznesinde iki isim Rakka beylerbeyleri Dilaverler. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(2), 589-610.
• Emecen, F. (1992). Başmuhasebe kalemi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 5, 133-135.
• Emecen, F. (1998). Ağnam resmi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 1, 478-479.
• Erdoğan, N. (1999-2000). Devleti “idare etmek”: mâduniyet ve düzenbazlık. Toplum ve Bilim Dergisi, 83, 8-31.
• Ergene, B. (2003). Local court, provincial society and justice in the Ottoman Empire: legal practice and dispute resolution in Çankırı and Kastamonu (1652-1744). Brill.
• Faroqhi, S. (2016). Devletle başa çıkmak. H. K. Bejsovec, Çev.). Alfa Yayınları.
• Faroqhi, S. (2017). Osmanlı İmparatorluğu ve etrafındaki dünya. (A. Berktay, Çev.).Alfa Yayınları.
• Faroqhi, S. (2021). Osmanlı dünyasında üretmek, pazarlamak ve yaşamak. (G. Çağalı Güven, Ö. Türesoy, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Foucault, M. (2014). Özne ve iktidar. (I. Ergüden, O Akınhay, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Fulin, N. (2019). Osmanlıda rüşvet ve cezası. Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi. 1/1, 26-35. Gelibolulu Mustafa Ali. (2015). Siyaset sanatı nushatü’s-selâtîn. (F. Çerçi, Haz.). Büyüyen Ay Yayınları.
• Genç, M. (2000). İltizam. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 22, 154-158.
• Genç, M. (2003). Mâlikâne. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 27, 516-518.
• Genç, M. (2020). Mukataa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 31, 129-132.
• Genç, M. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve ekonomi I. Ötüken Neşriyat.
• Genç, M. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve ekonomi II. Ötüken Neşriyat.
• Günay, S. (2007). Trabzon eyaletinde mütegallibe hareketleri ve âyanlık (1750-1850), [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Güran, T. (2019). 19. yüzyılda Osmanlı ekonomisi üzerine araştırmalar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2014). XIV-XVII. yüzyıllarda Osmanlılarda devlet teşkilâtı ve sosyal yapı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hathaway, J. (2016). Osmanlı hâkimiyetinde Arap toprakları. (G. Çağalı Güven, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Heyd, U. (1967). Kanun and sharia in old Ottoman criminal justice. Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities, 3(1), 1-18.
• Heyd, U. (1973). Studies in old Ottoman criminal law. Clarendon Press.
• İnalcık, H. (1995). Eyalet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 11, 548-550.
• İnalcık, H. (2012). Timar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 41, 168-173.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlı’da devlet, hukuk ve adâlet. Kronik Yayınları.
• İnalcık, H. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi I (1300-1600). (H. Berktay, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karpat, K. H. (2019). Osmanlı Devleti’nin kısa sosyal tarihi. Timaş Yayınları.
• Kâtip Çelebi. (2007). Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ehakk. (O. Ş. Gökyay, S. Uludağ, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Kazıcı, Z. (2019). Osmanlı’da vergi sistemi. Kayıhan Yayınları.
• Keskintaş, O. (2017). Adalet, ahlâk ve nizam: Osmanlı siyasetnameleri. İletişim Yayınları.
• Kılıçarslan, Y. (1993). Cebeci. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 7, 182-183.
• Koçi Bey. (1972). Koçi Bey risalesi. (Z. Danışman, Sad.). Milli Eğitim Basımevi.
• Köprülü, F. (2009). Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseselerine tesiri. Kaynak Yayınları.
• Küpeli, Ö. (2018). Tire voyvodası Yeğen Mehmed Ağa ve muhallefatı. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 4(1), 19-33.
• Kütükoğlu, M. S. (2020). Osmanlı’nın sosyo-kültürel ve iktisâdî yapısı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Metin, N. (2022). XVIII. yüzyılda malikâne olarak mütegallibe eline geçen sancaklardan reayanın dağılmasına dair bir örnek: eğinli İshak Paşa ve Arapgir sancağı. International Journal of Social Inquiry. 15(1), 127-142.
• Mumcu, A. (2005). Osmanlı Devleti’nde rüşvet. İnkılâp Kitabevi.
• Mumcu, A. (2007). Osmanlı hukukunda zulüm kavramı. Phoenix.
• Mumcu, A. (2020). Divan-ı hümayun. Phoenix Yayınları.
• Orman, S. (2018). Gazâlî, adalet ve sosyal adalet. İktisat Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2020). Hukuk ve idare adamı olarak Osmanlı Devleti’nde kadı. Kronik Kitap.
• Örenç, A. F. (2020). Mutasarrıf. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 31, 377-379.
• Özkaya, Y. (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nda âyânlık. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özok Gündoğan, N. (2015). II. Meşrutiyet Devrimi’ne “çevresel” bir yaklaşım II. Meşrutiyet sonrası Diyarbekir’de köylü arzuhallerindeki toprak anlaşmazlıkları. J. Jongerden, J. Verhij, (Der.). Osmanlı Döneminde Diyarbekir’de toplumsal ilişkiler (1870-1915) içinde, (ss. 183-218). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Öztürk, Y. (2012). Timar-thema teriminin ortaya çıkması, Bizans uygulaması ve Osmanlı ile mukayesesi. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 31, 157-208.
• Özvar, E. (2018). Osmanlı maliyesinde malikâne uygulaması. Kitabevi.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü I. Millî Eğitim Basımevi.
• Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı-Türkiye iktisadî tarihi 1500-1914. İletişim Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2018). Osmanlı ekonomisi ve kurumları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2021). Osmanlıdan cumhuriyete küreselleşme, iktisat politikaları ve büyüme: Seçme eserleri II. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Peirce, L. (2005). Ahlak oyunları (1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet). (Ü. Tansel, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sahillioğlu, H. (1991). Avârız. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 4, 108-109.
• Sakal, M. & Gölçek, A. G. (2017). Osmanlı Devleti’nde mali bunalım ve reform. Sosyoekonomi, 25 (34), 11-32.
• Sarıyıldız, G. (2010). Sokak yazıcıları: Osmanlılarda arzuhaller ve arzuhalciler. Derlem Yayınları.
• Satış, İ. (2015). Kudüs mutasarrıfları (1841-1902). Tarih İncelemeleri Dergisi, 30(2), 545-572. Singer, Amy, Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, çev. Sema Bulutsuz, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2008).
• Suceska, A. (1985). Malikâne (Osmanlı İmparatorluğunda mîrî toprakların yaşam boyu tasarruf hakkı). (M. Özyüksel, Çev.). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. 41(1-4), 273-282.
• Şakiroğlu, M. (1991). Çukurova tarihinden sayfalar 1. Payas ayanı Küçük Ali Oğulları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 15 (26), 103-139.
• Şemseddin Sami. (2004). Kâmûs-ı türkî. Çağrı Yayınları.
• Taburoğlu, Ö. (2021). Boşluk, aşırılık ve keyfilik. Doğu Batı Yayınları.
• Taş, H. (2007). Osmanlı’da “şikâyet hakkı’nın” kullanımı üzerine düşünceler. Memleket Siyaset Yönetim. 3, 186- 204.
• Torkak, B. (2023). Atik şikâyet defterlerinde Ayntab, Diyarbekir ve Ruha (1649-1837). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Harran Üniversitesi.
• Tuğluca, M. (2016). Osmanlı devlet-toplum ilişkisinde şikâyet mekanizması ve işleyiş biçimi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti teşkilâtından kapukulu ocakları I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, M. A. (1999). XVI. yüzyılda Çemişgezek sancağı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, M. A. (2011). Osmanlı tarih sözlüğü. Paradigma Yayıncılık.
• Ünal, T. (1975). Türk’ün sosyo-ekonomik tarihi. Milli Ülkü Yayınevi.
• White, S. (2020). Osmanlıda isyan iklimi erken modern dönemde celâli isyanları. (N. Elhüseyni, Çev.). Alfa Yayınları.
• Yücel, Y. (1974). Kitâb-i müstetâb. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Yücel, Y. (1988). Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar -kitâb-i müstetâb- kitabu Mesâlihi’l müslimîn ve menâfi‘i’l- mü’minîn- hırzü’l-mülûk. Türk Tarih Kurumu Yayınları.