IRAQ-TURKEY RELATIONS DURING THE MONARCHY PERIOD

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 4, 2514 - 2528, 25.12.2023

Mustafa Bostancı , Mahdi Saleh Bashar

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1376143

Öz

After the fall of the Ottoman Empire, many independent countries emerged from its ruins. The Iraq state was established as a monarchy in the region known as Mesopotamia, while the Turkey state adopted a republican system for itself in Anatolia. The relations between the two newly established states were resolved with the Ankara Agreement in 1926, in the process that started with the Mosul Problem. Throughout World War I and World War II, their relations remained friendly and stable. The convergence between them intensified during World War II, especially as both countries took a stand against Germany, aligning with the Allied front and becoming closer to Western projects, Following the division of the winners of the Allied front into two parts, Turkey and Iraq established the Baghdad Pact on February 24, 1955, with Western support, aiming to counter Soviet influence in the Middle East. Subsequently, Iraq distanced itself from Arabian Countries and grew closer to the Baghdad Pact countries, particularly Turkey and Iran. However, a coup on July 14, 1958, led to Iraq's exit from the Baghdad Pact, resulting in internal conflicts and a period of isolation from international forums. In this research, the period of the Kingdom, in which important events took place between the two sides, was tried to be clarified and evaluated according to the important events that concern both sides, especially British and Iraqi archival documents, Iraqi parliamentary minutes, mutual statements and the press of the period.

Anahtar Kelimeler

Iraq, Türkiye, Bagdat Pact, Iraq Parliament, Iraq Foreign Policy

MONARŞİ DÖNEMİ IRAK-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılması neticesinde Osmanlı yıkıntıları üzerinde bir dizi bağımsız devletin ortaya çıkması ile Mezopotamya ile tanınan ve Osmanlı Devleti’nin üç vilayetini birleştiren Irak Devleti monarşi sistemini, Anadolu toprakları üzerinde kurulan Türkiye ise cumhuriyet rejimini seçmişti. Yeni kurulan iki devlet arasındaki ilişkiler, Musul sorunu ile başlayan süreçte 1926 yılında Ankara Antlaşması ile çözüme kavuşturuldu. İki ülkenin ilişkileri iki dünya savaşı arasında sorunsuz ve mesafeli devam etti. İlişkiler İkinci Dünya Savaşı sırasında daha yakın olmaya başladı, özelikle iki ülkenin Almanya’ya karşı Müttefik ülkelerin yanında yer almaları, onları Batı dünyasına ve Batı projelerine daha da yaklaştırdı, Savaşı kazanan Müttefiklerin ikiye bölünmesinden sonra iki ülke, Sovyetler Birliği’nin Ortadoğu’ya nüfuz etmesini önlemeye yönelik olarak Batı’nın desteği ile Bağdat Paktı’nın temelini 24 Şubat 1955 tarihinde attılar. Arap Devletlerinden uzaklaşan Irak, Bağdat Paktı’nın üyelerine özelikle Türkiye ve İran’a daha yakın olmuştu, 14 Temmuz 1958 tarihinde Irak’ta gerçekleşen darbe neticesinde Irak, 1959’da Bağdat Paktı’ndan resmen ayrıldığını açıkladı. Darbe sorası Irak’ın iç siyasi ve ideolojik çatışmaların içine girmesi ülkenin bölgesel ve uluslararası arenadan bir süre uzaklaşmasına neden oldu. Bu araştırmada, iki taraf arasında önemli olayların yaşandığı Krallık dönemi, her iki tarafı da ilgilendiren önemli olaylar çerçevesinde, özellikle İngiliz ve Irak arşiv belgeleri, Irak Meclis tutanakları, karşılıklı demeçler ve dönemin basınına göre aydınlatılmaya ve değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Irak, Türkiye, Bağdat Paktı, Irak Parlamentosu, Irak Dış Politikası

Kaynakça

• İngiliz Arşiv Belgeleri (British Documents On Foreign Affairs)
• B.D.F.O.A., Near and Middle East 1955, Vol IX, part V. Belge No: V 1073 / 37.
• B.D.F.O.A. Near And Middle East 1955, Vol IX, part V. Belge No: V 1073/ 338.
• Kitaplar ve Belgeler Evi (Dar el-Kutüb ve el-Vataık Belgeleri )
• D.K.V., Belge No: (78), (11.10.1945), Musul Üniversitesi -Türkiya Araştırma Merkezi Arşivi, Dosya No: 35.
• D.K.V. Belge No: G \ 2\3 O A \ Bakanlar Kurulu, On Sekizinci Oturum (11.03.1946).Baskı). Bağdat: Darul Şuun el-Takafiye Yayınları.
• D.K.V, İçişleri Bakanlığının Gizli Kitabı, Sayı S\14139, (11.09.1947).
• D.K.V, İçişleri Bakanlığı, Ş\741 \ 741 \6, (15.12.1955) .
• Musul Ticaret Odasının Tutanakları (Mahadır Gurfet Ticaret el-Musul)
• M.G.T.M. (418) Oturumu, (24 Eylül 1930 ).
• Senato Meclisin Tutanakları (Mahadır Meclis el-Âyan el-Iraki)
• M.M.Â.I, 1947 Yılın Olağanüstü Toplantısı, Dokuzuncu Oturum.
• M.M.Â.I, 1954-1955 Yılı Normal Toplantısı, Yedinci Oturum.
• M.M.Â.I, 1954-1955 Yılı Normal Toplantısı, On İkinci Oturum.
• Irak Parlamentosunun Tutanakları (Mahadır el-Parlemen el-Iraki)
• M.P.I, Dokuzuncu seçim dönemi ,1939 Yılı Normal Oturumu, Beşinci Oturum.
• M.P.I, On İkinci seçim dönemi, 1947 Yılı Normal Oturumu ,Yirmi Dördüncü Oturumu.
• M.P.I, On Dördüncü Seçim Dönemi,1954-1955 Yılı Normal Oturumu, (İkinci ve Onuncu Oturumu).
• M.P.I, On Beşinci Seçim Dönemi, 1954-1955 Yılı Normal Oturumu, On Beşinci Oturumu.
• M.P.I, On Beşinci seçim Dönemi, 1954-1955 Yılı Normal Oturumu, Yirmi Sekizinci Oturumu, (26 Şubat 1955).
• M.P.I, On Beşinci Seçim Dönemi, 1955 Yılı Normal Oturumu, Onuncu Oturumu, (09.01.1955).
• M.P.I, On Beşinci Seçim Dönemi, 1955 Yılı Normal Oturumu, On Beşinci Oturumu, (12.01.1955).
• M.P.I, On Beşinci Seçim Dönemi, 1957 Yılı Normal Oturumu, Mali Komisyon Raporu.
• M.P.I, On Beşinci Seçim Dönemi, 1957-1958 Yılı Normal Oturumu, Altıncı Oturumu, (16.01.1957 07.03.1958).
• Araştırma Eserleri
• Argofniş, Ş. (1996). el-Emin el-Türki ve el-Şark el-Avsat, Diraset Flistiniye Dergisi, Beyrut, (26), 97-104. B.M. (1955). el-Tatavurat el-İktisadiye fi el-Şark el-Evsat Beyne 1945-1954. New York, Dünya Ekonomi Raporu 1945 -1954, İdaret el-Şuun el-İktisadiye ve el-İçtimaiye.
• Bolard, R.(1956). Britanya ve el-Şark el-Avsat min Akdem el-Usur Hatte 1952, Çev. H. Ahmet el Selmen Birinci Baskı, Bağdat, el-Rabite Matbaası.
• Bostancı, M. (2013). Türk-Arap İlişkilerine Etkisi Bakımından Bağdat Paktı, Gazi Akademik Bakış, C. 17, S. 13, 171-184.
• Bostancı, M. (2017). Irak’ta Monarşinin Sonu (1958 Irak İhtilali), Berikan Yayınevi. Ankara.
• Bostancı, M. ve Karaca, E. (2018). Bağdat Paktı’na Etkisi Bakımından 1958 Irak Askeri Darbesi. CTAD, (27), 123-154.
• Canatan, Y. (1996). Türk-Irak Münasebetleri (1926-1958), Birinci Baskı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Cumhuriyet (27. 02. 1955). 1.
• el-Âlem el-Arabi (08.09.1940). 1.
• el-Âlem el-Arabi (18.11.1929), 13.
• el-Ali. S. A. vd. (1983), el-Irak fi el-Tarih, Bağdat: Dar el-Kütub ve el-Vataık Yayınları.
• el-Dakuki, İ. (1995). Nahve Hutta Cedide lil Taharruk Ala Mustava el-İlem el-Terbevi li Tağyir Suret el-Arab fi el-Kutub el-Medresiye ve Veseil el-İlam el-Türkiye, Beyrut, Hivar Mustakbeli Yayınları.
• el-Eyyubi, A.C. (1967). Min Dikrayeti 1900-1958, Birinci Baskı, Beyrut, el-Vefa Matbaası.
• el-Ğed, (26.02.1954). 1.
• el-Hasani, A.(1988). Tarih el-Vuzarat el-Irakıye fi el-Ahid el-Meleki, Dokuzuncu Cilt, Yedinci Baskı, Bağdat, Dar el-Şuun el-Takafiye el-Âmma Yayınları.
• el-Heşimi, T. (1967). Müdekkerat Taha el-Heşimi 1919-1943, Birinci Baskı, Beyrut, Dar el-Taliâ Yayınları.
• el-Huküme el-Irakıye -Adalet Bakanlığı. (1929). Macmuat el- Kavanin ve el-Andime Hilel Senet 1929, Birinci Baskı, Bağdat, Adalet Bakanlığı Yayınları.
• el-Huri, Y. (1935). Delil el-Memleke el-Irakiye-Tarih. İdari. Ticarî. Sinaî. Musavvar. Birinci Baskı. Bağdat: Mehdi Emin ve Izra Emin Yayını.
• el-Irak (24.09.1940), s.2, (10.07.1947), 1.
• el-Kabes (09.05.1949), 1.
• el-Mimari, A.Ş.(1995). Siyaset Türkiye el-Iklimiye Beyne el-Harbeyn el-Alemiyeyin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• el-Neşeşibi, N.(1961). Made Cara fi el-Şark el-Avsat. (İkinci Baskı). Beyrut: Dar el-Hikme Yayınları.
• el-Nuaymi, A.N. (1995). el-Usus el-Vakieye li Mustakbel el-Alakat el-Arabiye, Birinci Baskı, Beyrut, H. Mustakbeli Yayınları.
• el-Ömer, F.S. (2002). Tavrat Mayıs 1941 ve Duvel el-Civar fi el-Vataik el-Biritaniye, Birinci Baskı Bağdat, Beyt el-Hikme Yayınları.
• el-Sab'âvi, A.R. (1986). el-Alakat el-Irakıye el-Turkiye 1932-1958, Birinci Baskı, Musul, Merkez el Diraset el-Turkiye Yayını.
• el-Tikrîti, A.K. (2009). Meclis el-Umme el-Iraki el-Ayn ve el-Nuab 1945-1953, Birinci Baskı, Bağdat, Darel-Şuun el-Takafiye Yayınları.
• el-Tikrîti, İ.Ş. (1995). el-Irak fi el-Vataik el-Emrikiye (1952-1954), Birinci Baskı, Bağdat, Dar el-Şuun el Takafiye Yayınları.
• el-Tikrîti, S.A. (1998). el-Alakat el-Irakıye el-Arabiye 1958-1968, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bağdat Üniversitesi: Edebiyat Fakültesi.
• el-Vaî (29.11.1954), 1.
• el-Vakayâ el-Irakiye (04.04.19329, 1.
• el-Vindavi, M.İ. (1992). el-Irak fi el-Takarir el-Seneviye lil Sifara el-Biritaniye 1944-1958.
• Fete el-Arab, (03.05.1941), 1, (07.05.1941), 1.
• Fete el-Irak, (15.01.1935), 1, (16.10.1940), 1, (25.01.1941), 1, (11.4.1941), 1, (9.5.1941), 1, (12.5.1941, 1, (30.01.1958), 1.
• Halil, N.A ve el-Duri, U.A. el-Alaket el-Irakıye el-Türkiye, el-Neşee ve el-Tatavur. Merkez el-Diraset el Türkiye Dergisi, (30), 1-15.
• Karaca, E. (2020). Londra Basın Ataşeliği Raporları Işığında İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiliz Siyasetinde Bir Gündem Olarak SSCB. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(24), 139 166.
• Karaca, E. (2021). ‘Österreichische Monatsschrift für den Orient’te Fırat Demiryolları Projesi’ne Dair Malumat. Akademik İzdüşüm Dergisi, 6(1), 40-51.
• Linchuveski, G.(1959). el-Şark el-Avsat fi el-Şuun el-Alemiye, Çev. Cafer el-Hayyat, Birinci Baskı, Bağdat, Dar el-Keşşef Yayınları.
• Longrigg, S. H. (1988). el-Irak el-Hedit min Senet 1900-İle 1950, Çev: Selim Taha el-Tikriti, İkinci Cilt, 2.Baskı, Bağdat, el-Fecir Yayınları.
• Musul (03.04.1929), s. 1, (04. 02. 1930), 1. (19.09.1930), 1-2.
• Nasır el-Haak (18.04.1951), 1.
• Nedir, A.S. (1993) . Devr Nuab el-Musıl fi el-Parlemae el-Iraki Hilel el-Ahd el- Meleki 1925-1958. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Musul.
• Özçelik, M. (2010). İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 29 Yıl: 2010/2 (253-269 s.)
• Rızk Allah, Y. (1997). Nüzhet el-Müştak fi Tarih Yahud el-Irak, İkinci Baskı, Bağdat: Dar el-Varak Yayınları.
• Saffet, N.F. (1982-Kasım). Movkıf Türkiye Min Kadiyet Flistin. el-Mustakbel el-Arabi Dergisi. Beyrut, (45), 85-100.
• Sait, E .(1982). Alakat el-Irak Maa el-Duvel el-Mücevira. el-Şark el-Edne Dergisi, (32), 18-25.
• Savt el-Uruba, (17.04.1951), 1.
• Şevket, N. (1975). Sire ve dikrayet Tamanuina Amen 1894-1974, İkinci Baskı, Beyrut, Dar el-Kutüb Matbaası.
• Şimşir, B.N. (2004). Türk-Irak İlişkilerinde Türkmenler, Birinci Baskı, Ankara, Bilgi Yayınları.
• Tevfik, S.N .(2002). Türkiye el-Tahalufet el-Siyasiye Mitak Sad Abat Muahedet el-Sadake el-Sovyetiye Fi Vataik el-Mumetiliyet el-Irakıya Fi İstanbul 1930-1953. Bağdat, Birinci Baskı, Bağdat, Beyt el-Hikme Yayınları.