18. Yüzyılda Sarraf Katlleri: “Devlet Malına Halel”in mi, Hizipleşmenin mi Kurbanları?

Yıl 2018, Cilt: 52 Sayı: 52, 99 - 133, 10.09.2018

Ertan Ünlü

https://doi.org/10.18589/oa.592156

Öz

Bu makale 18. yüzyılda katle uğramış bazı sarrafları konu edinmektedir. Böyle
bir konuyu seçmemizdeki amaç, dönemin konjonktürü göz önüne alındığında yaşanan sarraf katlleri sadece “devlet malına halel”den mi kaynaklanıyordu? Yoksa sarraflar “hizipleşmenin” kurbanları mıydı? sorusuna cevap bulmaktır. Dönem olarak 18.
yüzyıla odaklanılmasının nedeni merkez ve taşra elitleri arasında yaşanan ekonomik
artığa el koyma mücadelelerinin yoğunlaştığı bir yüzyıl olması ve aynı zamanda bu
yüzyılın sarrafların “altın çağ”ı olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Sarraflar, sarraf katlleri, devlet malı, 18. yüzyıl, hizipleşme

Kaynakça

• Kaynakça Arşiv Belgeleri Rûzmerre [I. Abdülhamid – III. Selim Dönemi Olayları Kronolojisi], Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Yazma: Y/1001. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), AE.SABH.I. 29/224. BOA, AE.SSLM.III. 390/22570. ERTAN ÜNLÜ 129 BOA, C.AS. 42/1917, 1142/50743, 1142/50785. BOA, C.BLD. 11/527. BOA, C.DH. 166/8296. BOA, C.DRB. 4/167. BOA, C.ML. 226/9413, 266/10887, 266/10890, 295/12045, 176/7485, 570/23336, 59/2679, 604/24910, 46/2104, 529/21693, 37/1698, 650/26611, 45/2084, 468/19037. BOA, C.MTZ. 13/615. BOA, C.ZB. 77/3833. BOA, D. 2659/1, 6436, 7217, 2411/57, 2411/58, 2217. BOA, D.BŞM. 6886/92, 6900/106. BOA, D.BŞM.d. 5401. BOA, D.BŞM.MHF. 80/14, 80/20, 80/21, 80/48, 85/55, 81/15, 81/17, 82/13, 83/8, 87/118, 90/80, 92/56, 12994, 41/39, 41/40, 41/41, 41/43, 41/44, 41/46, 41/66, 42/30. BOA, D.BŞM.MHF.d. 12602, 12605, 13698. BOA, D.BŞM.ZMT.d. 13802, 13805, 13807, 13813, 13915, 13835, 13845. BOA, HAT. 13/485, 13/495, 13/497, 14/580, 15/623, 15/667, 121/4946, 177/7813, 193/9442, 193/9456, 210/11343, 214/11738, 265/15393, 1382/54661, 1383/54685, 1383/54686, 1385/54895, 1390/55390, 15/623, 192/9368, 273/16089, 273/16035, 213/11657. BOA, HH.d. 14089, 14090. BOA, KK.d. 2447. BOA, MAD.d. 9742, s. 71-405, 9743, s. 8, 9719, s. 75-149, 9718, s. 370-380, 10354, s. 440-507, 8253, 9759, 9994, s. 284. BOA, MD. 163, s. 117, hüküm no. 304; s. 167, hüküm no. 410. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA) E. 11117. Diğer Kaynaklar Afyoncu, Erhan: “Sokullu Mehmed Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVII (İstanbul 2009), s. 354-357. Ahmed Cavid: Hadîka-i Vekâyi‘, haz. Adnan Baycar, Ankara: TTK 1998. Ahmed Cevdet: Tarih-i Cevdet, c. 3, 4, 5, Dersaadet: 1309. Ahmed Vâsıf Efendi: Mehâsinü’l-âsar ve Hakâikü’l-ahbâr, c. I, Kahire: Bulak Matbaası 1246. ....... : Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. 1978. 18. YÜZYILDA SARRAF KATLLERI 130 Ahmet Refik: Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200), İstanbul: Enderun Kitabevi 1988. Akyıldız, Ali: “Sarraflık: Osmanlı Dönemi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), s. 163-165. Arıkan, Zeki: “Eğin Kasabası’nın Tarihsel Gelişimi”, OTAM, 12 (Ankara 2001), s. 1-64. Aydın, Mahir: “Cezayirli Gazi Hasan Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VII (İstanbul 1993), s. 501-503. Aydıner, Mesut: “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Ermenileri ve Bazı Önemli Sîmâlar”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, c. III, haz. Metin Hülagü vd., Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay. 2007, s. 175-217. ....... : Koca Ragıb Mehmed Paşa: Hayatı ve Dönemi (1699-1763), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005. Barsoumian, Hagop L.: İstanbul’un Ermeni Amiralar Sınıfı, İstanbul: Aras Yay. 2013. Bayram, Ü. Filiz: Enverî Târîhi: Üçüncü Cild (Metin ve Değerlendirme), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014. Belasel, Yusuf: Osmanlı ve Türk Yahudileri, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. 2004. Beydilli, Kemal: “Yusuf Paşa, Koca”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLIV (İstanbul 2013), s. 23-25. ....... : “Halil Hamid Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XV (İstanbul 1997), s. 316-318. Bozkurt, Gülnihal: Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara: TTK 1996. Bozkurt, Nebi: “Sarraflık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), s. 162-163. Bölükbaşı, Ömerül Faruk: “İstanbul Sarrafları (1691-1835)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 30 (İstanbul 2014), s. 19-96. ....... : 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yay. 2013. Cezar, Yavuz: “18. ve 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Sarraflar”, Gülten Kazgan’a Armağan: Türkiye Ekonomisi, haz. Hilal Akgül ve Fahri Aral, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yay. 2004, s. 179-207. ....... : “The Role of the Sarrafs in the Ottoman Finance and Economy in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, Frontiers of the Ottoman Studies, vol. I, ed. Colin Imber ve Keiko Kiyotaki, London: I. B. Tauris 2005, s. 61-76. Çiftçi, Cafer: “Bâb-ı Âlî’nin Avrupa’ya Çevrilmiş İki Gözü: Eflak ve Boğdan’da Fenerli Voyvodalar (1711-1821)”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 7/26 (Ankara 2010), s. 27-48. ERTAN ÜNLÜ 131 Çınar, Ali Osman: Mehmed Emin Edîb Efendi’nin Hayatı ve Târîh’i, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999. Demir, Bünyamin: XIX. Yüzyılda Tarihi Yarımada Hanlarının Ekonomik Yönü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010. Eldem, Edhem: “İstanbul: İmparatorluk Payitahtından Periferileşmiş Bir Başkente”, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, çev. Sermet Yalçın, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay. 2012, s. 165-247. Emecen, Feridun: “Başbâki kulu”, TDV İslâm Ansiklopedisi, V (İstanbul 1992), s. 126-127. ....... : “Osmanlılarda Mali Kontrol Müessesesi Olarak Başbâki Kulluğu”, Feridun Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan Devlet ve Toplum, İstanbul: Timaş Yay. 2011, s. 218- 250. Encyclopaedia Judaica, XXI (New York 2007). Ercan, Yavuz: Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara: Turhan Kitabevi 2001. Faroqhi, Suraiya: “Krizler ve Değişim (1590-1699)”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-1914), c. II, ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert, çev. Ayşe Berktay, Süphan Andıç, Serdar Alper, İstanbul: Eren Yay. 2006, s. 543-757. Findley, Carter V.: Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform: Babıâli (1789-1922), çev. Ercan Ertürk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2014. Fleischer, Cornell H.: Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, çev. Ayla Ortaç, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 2013. Güner, Selda: “Mısır’ın Son Memlük Beyleri (1801-1806), Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 22 (Ankara 2015), s. 227-266. Hathaway, Jane: Osmanlı Sarayı’nın En Ünlü Harem Ağası: Hacı Beşir Ağa, çev. Hazal Yalın, İstanbul: Kitap Yayınevi 2104. Jamgoçyan, Onnik: Les Finances de l’Empire Ottoman et les Financiers de Constantinople (1732-1853), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Sorbonne 1988. ....... : Osmanlı İmparatorluğu’nda Sarraflık: Rumlar, Museviler, Frenkler, Ermeniler (1650- 1850), çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul: Yapı Kredi Yay. 2017. Kafadar, Cemal: “Yeniçeriler ve Osmanlı Döneminde İstanbul’un Ayaktakımı: Yok Yere mi Asiydiler?”, Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu: Norman Itzkowitz Armağanı, ed. Baki Tezcan ve Karl K. Barbir, çev. Zeynep Nevin Yelçe, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yay. 2012, s. 135-161. Kaya, Süleyman: XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kredi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003. Kenanoğlu, M. Macit: Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul: Klasik Yay. 2004. Kılıç, Musa: “Yeniçeri Ocağı ve Yahudiler Arasındaki İlişkiye Dair Bazı Tespitler”, Akademik İncelemeler Dergisi, 10/2 (Sakarya 2015), s. 153-156. 18. YÜZYILDA SARRAF KATLLERI 132 Koyuncu, Nuran: “Osmanlı Devleti’nde Sarrafların Mültezimlere Kefilliği”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5/1 (Malatya 2014), s. 295-326. Külekçi, Cahit: “Ermeni Kimliğinin Dönüşüm Süreci ve Amira Sınıfının Oluşumu”, Hikmet Yurdu, 6/12 (Malatya 2013), s. 101-117. Mehmed Süreyya: Sicill-i Osmanî, 6 cilt, haz. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 1996. Mumcu, Ahmet: Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Ankara: Phoenix Yayınevi 2007. Mustak, Aykut: “Death of a Banker: Dimitrios Skanavis, d. 1788”, Debt and Dependence: Eight Annual Graduate History Symposium, University of Toronto, February 3-4, 2012. http://www.academia.edu/1225759/Death_of_a_Banker_Dimitrios_ Skanavis_d._1788 Erişim: 16 Eylül 2015. Neumann, Christoph K.: “Birey olmanın alameti olarak tüketim kalıpları: 18. yüzyıl Osmanlı meta evreninden örnek vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 8 (İstanbul 2009), s. 7-47. Öğün, Tuncay: “Osmanlı Devleti’nde Müsadere Uygulamaları”, Osmanlı, c. 6: Teşkilat, ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999, s. 371-383. Özcan, Abdülkadir: “Beşir Ağa, Moralı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, V (İstanbul 1992), s. 555-556. Özel, Oktay: Dün Sancısı: Türkiye’de Geçmiş Algısı ve Akademik Tarihçilik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 2012. Özgen, Elif: Grand Vizier Koca Sinan Paşa and Factional Politicis in the Court of Murad III, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2010. Peksevgen, Şefik: Secrecy, Information Control and Power Building in the Ottoman Empire, 1566-1603, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Montreal 2004. Philliou, Christine M.: Biography of an Empire: Governing Ottomans in an Age of Revolution, London: University of California Press 2011. Riedler, Florian: Osmanlı İmparatorluğu’nda Muhalefet ve Meşruiyet: Siyasi Kültür ve Komplolar, çev. Azize F. Çakır, İstanbul: Picus Yay. 2012. Sahillioğlu, Halil: “Askeri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), s. 488-489. Salzmann, Ariel: Modern Devleti Yeniden Düşünmek: Osmanlı Ancien Regime’i, çev. Ayşe Özdemir, İstanbul: İletişim Yay. 2011. Sarıcaoğlu, Fikret: “Hasan Paşa, Seyyid”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVI (İstanbul 1997), s. 339-340. ....... : Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi: Sultan I. Abdülhamid (1774-1789), İstanbul: TATAV Yay. 2001. Sevgen, Necibe: “Nasıl Sömürüldük?: Sarraflar”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 13 (1968), s. 46-59; 14 (1968), s. 66-68; 15 (1968), s. 59-65; 16 (1969), s. 54-61; 17 (1969), ERTAN ÜNLÜ 133 s. 62-66; 18 (1969), s. 76-78; 19 (1969), s. 66-67; 20 (1969), s. 69-70; 21 (1969), s. 67-69; 22 (1969), s. 66-71; 23 (1969), s. 74-75; 24 (1969), s. 54-60; 25 (1969), s. 73-74. Süleyman İzzi, Tarih-i İzzi, Dersaadet: 1199. Şahiner, Araks: The Sarrafs of İstanbul: Financiers of the Empire, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995. Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi: Mür’i’t-Tevârih, c. II/A, haz. Münir Aktepe, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. 1976. Târîh-i Râşid ve Zeyli, c. I, haz. Abdülkadir Özcan vd., İstanbul: Klasik Yay. 2013. Taş, Hülya: “Osmanlıda “Şikayet Hakkı”nın Kullanımı Üzerine Düşünceler”, Memleket Siyaset Yönetim, 2/3 (Ankara 2007), s. 187-188. Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi: İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789), haz. Feridun M. Emecen, İstanbul: TATAV Yay. 2003. Telci, Cahit: “Osmanlı Devletinde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsadere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXII/2 (İzmir 2007), s. 145-166. Tuğlacı, Pars: Tarih Boyunca Batı Ermenileri, c. I, İstanbul: Pars Yayın Ticaret 2004. Uluçay, M. Çağatay: Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara: TTK 1985. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları, c. I, Ankara: TTK 1984. ....... : Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: TTK 1988. ....... : Osmanlı Tarihi, c. 4/1, Ankara: TTK 1995. ....... : Osmanlı Tarihi, c. 4/2, Ankara: TTK 2003. ....... : “Halil Hamid Paşa”, Türkiyat Mecmuası, 5 (İstanbul 1936), s. 213-269. ....... : “Cezayirli Gazi Hasan Paşa’ya Dair”, Türkiyat Mecmuası, 7 (İstanbul 1942), s. 2-44. Ülker, Necmi: “XVIII. Yüzyılda Mısır ve Cezayirli Hasan Paşa’nın Mısır Seferi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 9/1 (İzmir 1994), s. 1-30. van den Boogert, Maurits H.: Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi: 18. yüzyılda kadılar, konsoloslar ve beratlılar, çev. Ali Coşkun Tuncer, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay. 2014.