Aykırı Vakıflar: Osmanlıda Fukarâ-yı Müslimîni de Gözeten Gayrimüslim Vakıfları

Yıl 2019, Cilt: 54 Sayı: 54, 141 - 198, 21.06.2019

Kenan Yıldız

https://doi.org/10.18589/oa.632250

Cited By: 4

Öz

Bu çalışma, fukarâ-yı Müslimînin yararını da gözeten on dört gayrimüslim

(Hıristiyan ve Yahudi) vakfını ele almaktadır. Sayısız gayrimüslim vakfı arasında farklı

bir yerde duran “aykırı vakıflar”a, literatürde ilk defa bu çalışma ile ışık tutulmaktadır.

Osmanlı döneminde kurulan söz konusu vakıfların beşi hayrî, dokuzu ise ehlî (aile,

zürrî) vakıf niteliğindedir. Vakıfların kurucuları şunlardır: Âkile? bt. Harun b. İbrahim

(Yahudi), Mansur b. Abdullah (Yahudi), Gâliye bt. Sadun Kallâş (Yahudi), Musa

b. Davud b. Yakub (Yahudi), Panayot v. Rafir (Rum), Semha bt. Musa (Yahudi),

Benyamin v. Musa (Yahudi), Limon v. Yani (Rum), Halepli Sefer (Ermeni), Sakyas v.

Hacader v. Zirek (Ermeni), Anica bt. Radul v. Angili (Rum), Mihail v. Toma (Rum)

ve Nikolaki v. Şahin (Rum).

Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, tarihsel bir temel oluşturması

bakımından gayrimüslimlerin vakıf kurmalarına imkân veren hukuki arka plan ele

alınacak, bu vakıfların İslâm ve Osmanlı tarihindeki yeri ve gelişimi retrospektif açıdan

incelenecektir. Osmanlıda gayrimüslim vakıflarına hukuki bir zemin kazandıran

Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin görüşleri de bu bağlamda tartışılacaktır. İkinci

bölümde on dört vakıf incelenecek, ilgili vakfiye ve belgelerin kopyaları çalışmanın

sonunda verilecektir. Bu vakıflarla ilgili ayrıntıların açıklığa kavuşturulması ile, dinî

aidiyetleri ne olursa olsun, tebaa arasında var olan geçişkenlik ve vakıf kültürü gibi

konular hakkında bir yoruma ulaşılması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Aile vakfı, Hayırseverlik, Fukara, Gayrimüslim (Hıristiyan ve Yahudi) vakıfları, Kilise/Manastır vakıfları, Haremeyn vakıfları, Haremeyn fukarası

nusual Foundations in the Ottoman Empire: Non-Muslim Waqfs and also those for “Poor Muslims

Öz

Kaynakça

• Bibliyografya Şer‘iyye Sicilleri Dımaşk no: 129, 134 Evkaf-ı Hümayun Müfettişliği (EHM) no: 1, 7, 48, 49, 50, 51, 54, 77, 110, 784 Havass-ı Refia (Eyüb) no: 45, 90 [Fuat Recep ve dğr., yay. haz., (İstanbul Kadı Sicilleri: Eyüb (Havass-ı Refîa) Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1090 - 1091 / M. 1679 - 1680), haz. proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İSAM Yay., 2011)] İstanbul no: 91, 95, 96, 114 İstanbul Bab no: 95, 195, 284 Kudüs no: 4, 5, 14, 53 Rumeli Kazaskerliği ve Rumeli Sadareti no: 57 Üsküdar no: 163 Yayınlar ‘Abd al-Mu‘ti, Husam: “Piety and Profit: The Haramayn Endowments in Egypt (1517- 1814)” Pascale Ghazaleh (ed.), Held in Trust: Waqf in the Islamic World, Cairo - New York: The American University in Cairo Press 2011, s. 41-72. Akgündüz, Ahmet: İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi., 2. bs. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı 1996. Akkuş, Tacettin: Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (1840-1845): Demografik Durum, Balıkesir: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı 2001. Ali Haydar: Tertîbü’l-Sunûf fî Ahkâmi’l-Vukûf, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası 1337/1340. Ayalon, Yaron: “Poor Relief in Ottoman Jewish Communities”, Arnold E. Franklin, Roxani Eleni Margariti, Marina Rustow, Uriel Simonsohn (ed.), Jews, Christians and Muslims in Medieval and Early Modern Times: A Festschrift in Honor of Mark R. Cohen, Leiden: Brill 2014, s. 67-82. Aydın, Bilgin, İlhami Yurdakul, Ayhan Işık, İsmail Kurt, Esra Yıldız: İstanbul Şer‘iyye Sicilleri Vakfiyeler Katalogu, Ankara: TDV - İSAM Yayınları 2015. Barkan, Ö. Lütfi - E. Hakkı Ayverdi: İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, İstanbul: Baha Matbaası 1970. Barkan, Ö. Lütfi: “Şer’i Miras Hukuku ve Evlatlık Vakıflar”, Abidin Nesimi, Mustafa Şahin, Abdullah Özkan, (haz.), Türkiye’de Toprak Meselesi, İstanbul: Gözlem Yayınları 1980, s. 209-230. Barnes, John Robert: An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, Leiden: Brill 1986. Berki, Ali Himmet: Vakıflar, İstanbul: Cihan Kitaphanesi 1940. Bird, Frederick B.: “A Comparative Study of the Work of Charity in Christianity and Judaism”, Journal of Religious Ethics, 10, no. 1 (Florida 1982), s. 144-169. Bonner, Michael: “Definitions of Poverty and the Rise of the Muslim Urban Poor.” Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series 6 no: 3 (London 1996), s. 335-344. Bozkurt, Gülnihal: “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri.” Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 3 no: 1-4 (İzmir 1987), s. 115-155. Buzpınar, Ş. Tufan - Mustafa S. Küçükaşçı: “Haremeyn”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVI (İstanbul 1997), s. 153-154. Cohen, Amnon: A World Within: Jewish Life as Reflected in Muslim Court Documents from the Sijill of Jerusalem (XVIth Century), Part One (Texts), Part Two (Facsimiles), Phliladelphia: University of Pennsylvania Center for Judaic Studies, 1994. Cohen, Amnon: Jewish Life under Islam: Jerusalem in the Sixteenth Century, Cambridge: Harvard University Press, 1984. Cohen, Mark R.: “Geniza Documents for the Comparative History of Poverty and Charity”, Miriam Frenkel, Yaacov Lev, (ed.), Charity and Giving in Monotheistic Religions, Berlin: Walter de Gruyter 2009, s. 283-341. Cohen, Mark R.: Poverty and Charity in the Jewish Community of Medieval Egypt, Princeton: Princeton University Press, 2005. Coşkun, Ali ve dğr. (yay. haz.): 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri (937 / 1530). Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay. 2003. Çizakça, Murat: “Philanthropic Foundations in Roman/Byzantine and Ottoman Empires: A Study in Continuity and Change”, Festschrift for Olga Katsiardi (forthcoming). Çizakça, Murat: İslam Dünyasında Vakıflar, çev. Elif Süreyya Genç, Konya: Karatay Üniversitesi Yayıncılık 2017. Çolak, Hasan: “Relations Between the Ottoman Central Administration and the Greek Orthodox Patriacrhates of Antioch, Jerusalem and Alexandria: 16th-18th Centuries”, PhD diss., The University of Birmingham, 2012. http://etheses.bham.ac.uk/3968/1/ Colak13PhD.pdf, (erişim tarihi: 27.08.2018). Deguilhem-Schoem, Randi Carolyn: “History of Waqf and Case Studies from Damascus in Late Ottoman and French Mandatory Times”, PhD diss., New York University, 1986. Düzdağ, M. Ertuğrul: Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları: Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı, İstanbul: Gonca Yay. 2009. Eskicioğlu, Osman: “Fakir”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XII (İstanbul 1995), s. 129-131. Fayda, Mustafa, Ahmet Yaman, M. Macit Kenanoğlu: “Zimmî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLIV (İstanbul 2013), s. 428-440. Fotic, A.: “The Official Explanations for the Confiscation and Sale of Monasteries (churches) and their Estates at the Time of Selim II”, Turcica, 24 (Paris 1994), s. 33-54. Frazee, Charles A.: Catholics and Sultans: The Church and the Ottoman Empire 1453-1923, Cambridge: Cambridge University Press 1983. Frenkel, Miriam: “ “From Now on it is Heqdesh”: Jewish Pious Foundation in the Medieval Lands of Islam”, Sabine Mohasseb Saliba, (ed.), Les Fondations pieuses waqfs chez les chrétiens et les juifs: Du Moyen Âge à nos jours, Paris: Geuthner 2016, s. 85-99. Frenkel, Miriam: “Charity in Jewish Society of the Medieval Mediterranean World”, Miriam Frenkel, Yaacov Lev (ed.), Charity and Giving in Monotheistic Religions, Berlin: Walter de Gruyter 2009, s. 343-364. Ghazaleh, Pascale: “Introduction: Pious Foundations: From Here to Eternity?”, Held in Trust: Waqf in the Islamic World, Cairo - New York: The American University in Cairo Press 2011, s. 1-22. Gil, Moshe: “Dhimmi Donations and Foundations for Jerusalem (638-1099)”, JESHO, 27 no 2 (Leiden 1984), s. 156-174. Gil, Moshe: “The Earliest Waqf Foundations”, Journal of Near Eastern Studies, 57 no: 2 (Chicago 1998), s. 125-140. Gil, Moshe: Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: Brill 1976. Ginio, Eyal: “Living on the Margins of Charity: Coping with Poverty in an Ottoman Provincial City”, Michael Bonner, Mine Ener, Amy Singer, (eds.), Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts, Albany: State University of New York Press 2003, s. 165-184. Goitein, S. D.: A Mediterranean Society: The Jewish Communities of the Arab World as Portrayed in the Documents of the Cairo Geniza, II, Berkeley: University of California 1971. Güler, Mustafa: Osmanlı Devlet’inde Haremeyn Vakıfları (XVI. – XVII. Yüzyıllar), İstanbul: TATAV 2002. Hennigan, Peter C.: The Birth of a Legal Institution: The Formation of the Waqf in Third- Century A. H. Ģanafī Legal Discourse, Leiden: Brill 2004. Hoexter, Miriam: “Charity, the Poor, and Distribution of Alms in Ottoman Algiers”, Michael Bonner, Mine Ener, Amy Singer (eds.), Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts, Albany: State University of New York Press 2003, s. 145-162. Hoexter, Miriam: “Waqf Studies in the Twentieth Century: The State of the Art”, JESHO, 41, 4 (Leiden 1998), s. 474-495. Imber, Colin: Şeriattan Kanuna: Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk, çev. Murteza Bedir, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 2004. İpşirli, Mehmet: “Hikr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVII (İstanbul 1998), s. 525-526. Kenanoğlu, M. Macit: “İslam Hukuku ve Birarada Yaşam: -Osmanlı İstanbulu ve Gayrimüslimler-”, Mehmet Fatih Arslan, Muhammed Veysel Bilici, (ed.), Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Birarada Yaşaması: İstanbul Tecrübesi (15-17 April 2010), İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2010, s. 157-167. Kermeli, Eugenia: “Ebû’s-Su‘ûd’a Göre Kilise Vakıfları Osmanlı Hukukundaki Teori ve Pratiği”, çev. Özgen Özcan, Vakıflar Dergisi, 34 (Ankara 2001), s. 165-176. Kermeli, Eugenia: “Erken Dönem Osmanlı Hukuku ve Gayri Müslimler”, Tevfik Yücedoğru vd., (ed.), Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu (18-20 Kasım 2011, Bursa) -Bildiriler-, Bursa: 2013, s. 431-447. Kolovos, Elias: “Christian Vakıfs of Monasteries in the Ottoman Greek Lands from the Fourteenth to Eighteenth Centuries” Sabine Mohasseb Saliba, (ed.), Les Fondations pieuses waqfs chez les chrétiens et les juifs: Du Moyen Âge à nos jours, Paris: Geuthner 2016, s. 103-127. Köprülü, Fuad: “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, II (Ankara 1942), s. 1-35. Laiou, Sophia: “Diverging Realities of a Christian Vakıf, Sixteenth to Eighteenth Centuries”, Turkish Historical Review, 3, (Leiden 2012), s. 1-18. Lev, Yaacov: Charity, Endowments, and Charitable Institutions in Medieval Islam, Gainesville: University Press of Florida 2005. Marcus, Abraham: Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri: Halep, çev. Mehmet Emin Baş, Küre Yayınları: İstanbul 2013. Masters, Bruce: Christians and Jews in thi Ottoman Arab World: The Roots of Sectarianism, Cambridge: Cambridge University Press 2001. Molla Hüsrev: Gurer ve Dürer Tercümesi: İslâm Fıkhı ve Hukûku, trc. Arif Erkan, c. IV, İstanbul: Eser Neşriyat 1980. Oberauer, Norbert: “Early Doctrines on Waqf Revisited: The Evolution of Islamic Endowment Law in the 2nd Century AH”, Islamic Law and Society 20/1-2, (Leiden 2013), s. 1-47. Öztürk, Nazif: “Mukataalı Vakıf ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXI, (İstanbul 2006), s. 132-134. Pahlitzsch, Johannes: “Christian Pious Foundations as an Element of Continuity Between Late Antiquity and Islam”, Miriam Frenkel, Yaacov Lev (ed.), Charity and Giving in Monotheistic Religions, Berlin: Walter de Gruyter, 2009, s. 125-151. Pahlitzsch, Johannes: “Christian Waqf in the Early and Classical Islamic Period (Seventh to Twelfth Centuries)”, Sabine Mohasseb Saliba, (ed.), Les Fondations pieuses waqfs chez les chrétiens et les juifs: Du Moyen Âge à nos jours, Paris: Geuthner 2016, s. 33-56. Peri, Oded: Christianity under Islam in Jerusalem: The Question of the Holy Sites in Early Ottoman Times, Leiden: Brill 2001. Rafeq, Abdul-Karim: “The Establishment of Christian Waqf in the Court Records of Ottoman Damascus: A Comparative Study”, Sabine Mohasseb Saliba, (ed.), Les Fondations pieuses waqfs chez les chrétiens et les juifs: Du Moyen Âge à nos jours, Paris: Geuthner 2016, s. 165-194. Redhouse, Sir James W.: A Turkish and English Lexicon, 2. bs., Beirut: Librairie du Liban 1987. Richards, Donald S.: “Arabic Documents from the Karaite Community in Cairo”, JESHO, 15 no: 1/2 (Leiden 1972), s. 105-162. Richards, Donald S.: “Documents from Sinai Concerning Mainly Cairene Property”, JESHO, 28 no: 3 (Leiden 1985), s. 225-293. Richards, Donald S.: “Some Muslim and Christian Documents from Sinai Concerning Christian Property”, U. Vermeulen and J. M. F. Van Reeth, (ed.), Law, Christianity and Modernism in Islamic Society. Proceedings of the Eighteenth Congress of the Union Européenne des Arabisants et Islamisants, Katholieke Universiteit Leuven (3-9 September 1996), Leuven: Uitgeverij Peeters 1998, s. 161-170. Sabra, Adam: Poverty and Charity in Medieval Islam: Memluk Egypt, 1250-1517, Cambridge: Cambridge University Press 2000. Schacht, Joseph: “Early Doctrines on Waqf”, 60. Doğum Günü Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi 1953, s. 443-452. Shaham, Ron: “Christian and Jewish Waqf in Palestine During the Late Ottoman Period”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 104 (London 1991), s. 460-472. Singer, Amy: “Charity’s Legacies: A Reconsideration of Ottoman Imperial Endowment- Making”, Michael Bonner, Mine Ener, Amy Singer, (ed.), Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts, Albany: State University of New York Press 2003, s. 295-313. Singer, Amy: İyilik Yap Denize At: Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik, çev. Ali Özdamar, İstanbul: Kitap Yayınevi 2012. Singer, Amy: Osmanlı’da Hayırseverlik: Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2002. Soykan, T. Tankut: Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler: Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü, İstanbul: Ütopya Kitabevi 2000. Türkal, Merve Karaçay: “18. Yüzyılın İlk Yarısında Eflak ve Boğdan Üzerinde Osmanlı- Avusturya Mücadelesine Dair Anonim Bir Eser: Vakāyi‘-i Eflak”, Turkish Studies, 12/9 (İstanbul 2017), s. 35-54. Uluçam, Abdüsselâm: “Halîl: Haremü’l-Halîl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XV (İstanbul 1997), s. 307-309. Yediyıldız, Bahaeddin: XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: TTK 2003. Yıldız, Kenan: “Doğruluğu Tartışmalı Bir Tartışma: 1660 Yangını İstanbul’un İslâmlaşmasına Etki Etti mi?,” Feridun M. Emecen, Emrah Safa Gürkan, (ed.), Osmanlı İstanbulu Uluslararası Sempozyum-I (29 Mayıs - 1 Haziran 2013), İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, 2014, s. 197-242. Yıldız, Kenan: “Osmanlıda Vakıf Teftişleri ve Vakıf İdaresinin Merkezileşmesi”, (Arapça olarak “Al Rajihi Waqf, Riyad” tarafından yayına hazırlanıyor). Yıldız, Kenan: 1660 İstanbul Yangını ve Etkileri: Vakıflar, Toplum ve Ekonomi, Ankara: TTK 2017. Yüksel, Hasan: “Vakfiye: Türk ve Osmanlı Tarihi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLII (İstanbul 2012), s. 467-469.