Primary (sıbyan) Schools and Student Numbers in Istanbul during the Era of Mahmut II

Yıl 2022, Sayı: 60, 139 - 178, 31.12.2022

Mustafa Mesut Özekmekçi

https://doi.org/10.18589/oa.1225272

Cited By: 1

Öz

Primary (Sıbyan) schools were institutions established by sultans, statesmen and wealthy people to provide basic religious education to Muslim children in the Ottoman Empire. These schools, which were an important element of Ottoman social life, were not subjected to supervision or controlled by a central unit/organization, especially since the state did not have an agenda or a policy in the field of education until the second half of the 19th century.
In this context, although there are some assumptions in the literature about the number of sibyan schools in the capital in various centuries, the exact number of sibyan schools in Istanbul is unknown, especially in the first half of the 18th and 19th century.
Despite these explanations, it is understood based particularly on the archival materials of Topkapi Palace that different sultans gave their blessing to the sibyan schools in Istanbul for various reasons in almost every period. Based on these data, the study tries to establish the number of students in Muslim schools in the capital from the end of the 18th century to the end of the Mahmud II period. In addition, issues regarding the change of the state’s view of its subjects over time are briefly mentioned through the schools.

Anahtar Kelimeler

II. Mahmut, Primary (sıbyan) School, Elementary Education, İstanbul

II. Mahmut Döneminde İstanbul’daki Sıbyan Mektepleri ve Öğrenci Sayıları

Öz

Sıbyan mektepleri, Osmanlı Devleti’nde Müslüman çocuklara dini bilgiler vermek amacıyla sultanlar, devlet adamları ve varlıklı kimselerin tesis ettiği kurumlardır.
Osmanlı toplumsal yaşamının önemli bir öğesi olan bu mektepler özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar devletin eğitim sahasına dair bir politikası olmadığından
merkezî bir birim/kuruluş tarafından denetim ve kontrole tabi tutulmamıştır. Bu çerçevede sıbyan mektepleriyle alakalı literatürde her ne kadar çeşitli yüzyıllarda başkentte
kaç sıbyan mektebi olduğuna dair bazı varsayımlar olmakla birlikte özellikle XVIII ve XIX. yüzyılın ilk yarısında İstanbul’daki sıbyan mekteplerinin sayısı kesin
olarak bilinmemektedir.
Bu açıklamalara karşın özellikle Topkapı Sarayına ait arşiv malzemelerinden hareketle İstanbul’daki sıbyan mekteplerine hemen her dönemde farklı farklı padişahların çeşitli
sebeplerle ihsanlarda bulunduğu anlaşılmaktadır. Çalışma, bu verilerden hareketle XVIII. yüzyılın sonundan II. Mahmut döneminin sonuna kadar başkentte Müslümanlara
ait sıbyan mektepleri ile öğrenci sayılarını ortaya koymaya çalışmaktadır. Buna ek olarak mektepler üzerinden devletin zaman içerisinde tebaasına olan bakış
açısının değişimine dair hususlara kısaca değinilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sıbyan Mektebi, II. Mahmut, Eğitim, İstanbul, Primary (sıbyan) School, Elementary Education

Kaynakça

• Bibliyografya Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA) İstanbul Cevdet Tasnifi Cevdet Adliye (C.ADL); 68/4101. Cevdet Askeriye (C.AS); 422/17522. Cevdet Maârif (C.MF); 9/448; 45/227, 67/3319, 77/3825, 123/6135, 104/5198. Evkâf Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d); 8203. Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT); 548/27031, 671/32792; 679/33111, 668/32602, 32602/A, 1302/50718, 1072/43865, 411/21391, 1351/52796. İrâde Tasnifi İrâde Dâhiliye (İ.DH); 97/4870. Masârifât Muhasebeciliği Defterleri (ML.MSF.d); 2566. Topkapı Sarayı Müze Arşivi Defterleri (TS.MA.d); 840; 2433/29, 3366, 9248. Topkapı Sarayı Müze Arşivi Evrakı (TS.MA.e). 106/16; 106/19, 106/20, 107/1, 107/2, 465/38, 465/39, 466/1, 672/21, 815/6, 1221/33. Araştırma Eserler Abdülaziz Bey: Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, c. 1: Toplum Hayatı, haz. Kazım Arısan, Duygu Arısan Güney, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1995. Ahmet Lûtfi Efendi: Vak’anüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, c. 2-6, İstanbul: YKY 1999. Ahmet Rasim: “Mektep ve Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri: Hatıralar- Yorumları- Tetkikler, haz. İsmail Kara ve Ali Birinci, İstanbul: Dergâh Yayınları 2017. Akiba, Jun: “Girls Are Also People of the Holy Qur’an”: Girls Schools and Female Teachers in Pre-Tanzimat Istanbul”, Hawwa: Journal of Women of the Middle East and the Islamic World, 17/1 (2019), s. 21-54. Aksoy, Özgönül: Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fak. Yayınları 1968. Akyıldız, Ali: Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1838-1856), İstanbul: Eren Yayıncılık 1993. Akyüz, Yahya: “III. Selim’in İlmiye, Din ve İlköğretim Alanındaki Fermanına İlişkin Bir Belge”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 16/1 (1983), s. 143-149. Akyüz, Yahya: “İstanbul Sıbyan Mekteplerinin 1809’daki Durumuna İlişkin Bir Belge”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 16/2 (1983), s. 1-10. Akyüz, Yahya: “Osmanlı’da Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri (Amerikan ve Fransız Eğitim Tarihinden Benzer Örnekler” Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM), 15 (2004), s. 1-12. Alkan, Mehmet Ö.: Tanzimat’tan Cumhuriyete Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839- 1924, Ankara: DİE 2000. Araz, Yahya: 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak, İstanbul: Kitap Yayınevi 2017. Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey: Bir Zamanlar İstanbul, haz. Niyazi Ahmet Banoğlu, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eserler Dizisi 1978. Baltacı, Cahit: “Mektep”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXIX, 2004, s. 6-7. Bekman, Büşranur: XIX. Yüzyılın Dönüşen İstanbul’unda Mahalleler, Kollar ve Belediyeler: Bir Envanter ve Haritalama Çalışması, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 2020. Cabi Ömer Efendi: Cabi Tarihi Tarih-i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud-ı Sani, Tahlil ve Tenkidli Metin, haz. Mehmet Ali Beyhan, Ankara: TTK 2003. Dinç, Güven, Fatma Şimşek, Haldun Eroğlu: “Osmanlı İmparatorluğunda Tev’em Maaşı”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/16 (2009), s. 77-100. Ergin, Osman Nuri: Türkiye Maarif Tarihi, c. 1, İstanbul: Eser Neşriyat 1977. Erünsal, İsmail: Yirmi İki Mürekkep Damlası: Osmanlı Sosyal ve Kültür Tarihi Üzerine Sohbetler, haz. Halil Solak, İstanbul: Timaş Yayınları 2021. Evliya Çelebi: Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. 1, haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, İstanbul: YKY 2006. Fortna, Benjamin C.: Mekteb-i Hümayûn: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslam, Devlet ve Eğitim, çev. Pelin Siral, İstanbul: İletişim Yayınları 2005. Gurbetoğlu, Ali: “II. Mahmut’un Temel Eğitim Zorunluluğuna İlişkin 1824 Tarihli Talim-i Sıbyan Fermanının Çocuk Hakları Açısından İncelenmesi”, Turkish Studies, XV/5 (2020), s. 2333-2356. Hafız Hızır İlyas Ağa: Tarih-i Enderun: Letaif-i Enderun 1812-1830, haz. Ali Şükrü Çoruk, İstanbul: Kitapevi, 2016. Hızlı, Mefail: “Osmanlılarda İlköğretimin Tarihi”, Türkiyat Araştırmaları Literatür Dergisi, 6/12 (2008), s. 85-105. İpşirli, Mehmet: “Osmanlı İstanbulu’nda Geleneksel Eğitim ve Ulema” Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, c. 9, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İBB Kültür AŞ.-İSAM 2015, s. 34-85. Kara, İsmail: “Sunuş”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri: Hatıralar-Yo¬rumları-Tetkikler, haz. İsmail Kara ve Ali Birinci, İstanbul: Dergâh Yayınları 2017. Kenan, Seyfi: “Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine Bir Çö¬zümleme” Osmanlı Araştırmaları, XLI (2013), s. 1-31. Kenan, Seyfi, İshak Güven: “III. Selim Döneminde Medreselere Çekidüzen Verme: 1792’de İstanbul Medreselerinin Denetimi”, Deutsch-türkische Begegnungen (Alman Türk Tesadüfleri): Kemal Beydilli’ye Armağan, ed. Hedda Reidl-Kiel ve Seyfi Kenan, Berlin: EB Verlag 2013, s. 438-463. Kiper, Nilgün: “Osmanlı İstanbul’unda Kentsel Mekânın Dönüşüm Süreci”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, c. 1, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İBB Kültür AŞ.- İSAM 2015, s. 428-454. Koyunoğlu, H. Hüsnü: “The Sıbyan Mekteps (Primary Schools) and Population in Bilad-ı Selase (Three Towns: Üsküdar, Galata and Eyüp) in the Early Part of the 18th Century)”, Tarih Dergisi, 60/2 (2014), s. 17-41. Kurt, Abdurrahman: “Osmanlı’da Kadının Sosyo-Ekonomik Durumu”, Osmanlı, c. 5, ed. Gü¬ler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999. Mahmud Cevat: Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrââtı -XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi-, haz. Taceddin Kayanoğlu, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 2001. Nasuhoğlu, Muhtar A.: “Mektep Hayatı”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mek¬tepleri: Hatıralar-Yorumları-Tetkikler, haz. İsmail Kara ve Ali Birinci, İstanbul: Dergâh Yayınları 2017. Özekmekçi, Mustafa Mesut: İlk Osmanlı Nüfus Sayımları (1830-1850) ve İngiltere, ABD Nüfus Sayımları ile Mukayesesi, Doktora Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi 2020. Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü, c. 3, İstanbul: Milli Eğitim Ba¬kanlığı 1993. Pierce, Leslie P.: “Ekberiyet, Cinsellik ve Toplum Düzeni: Toplumsal Cinsiyetle İlgili Osmanlı Söz Dağarcığı”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, ed. Madeline C. Zilfi, çev. Necmiye Alpay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2000. Roded, Ruth M.: “Osmanlı Tarihine Cinsiyet Açısından Bakılması”, Osmanlı, c. 5, ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999. Serin, Muhittin: “Meşk”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXIX, 2004, s. 372-374. Somel, Selçuk Akşin: “Osmanlı Son Döneminde Iskat-ı Cenin Meselesi”, Kebikeç, 13 (2002), s. 65-88. Somel, Selçuk Akşin: Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908): İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin, çev. Osman Yener, İstanbul: İletişim Yayınları 2010. Somel, Selçuk Akşin: “Vak’a-i Hayriyye Sonrasında İstanbul’un Sosyal Yapısının Ana Hatlarına Dair Yeni Bazı Veriler: 1830-1831 Devresine Ait İstanbul Nüfus Sayımı Hulasa Pusulası”, Osmanlı Araştırmaları, LVI (2020), s. 143-224. Turna, Nalan: 19. YY’den 20.YY’ye Osmanlı Topraklarında Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri, İs¬tanbul: Kaknüs Yayınları 2013. Yıldız, Gültekin: Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), İstanbul: Kitabevi 2009. http://www.kadisicilleri.org/gosterorj.php?blm=ist154&bsm=ist154o535 (4.10.2020 tarihinde erişildi).