Military Base of Saldjūkids: Khūzistān

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 100 - 108, 26.06.2022

İsmet Burak Batır , Efe Yeşildurak

https://doi.org/10.48120/oad.1083681

Öz

Khūzistān was political, economic and military importance since ancient times due to its strategic location. After the establishment of Baghdad by the Abbasid Caliph al-Mansur, the military importance of the region continued although the decrease in its political and economic importance. The region, which preserved its military importance due to its vicinage to the center of the caliphate, was used as a military base, especially during the Saldjūkid era, by the maliks who claimed the reign. Khūzistān, which came under the rule of the Saldjūkid during the reign of Toghril (I) Beg, was given to Hezaresb as a military iqta’ during the reign of the Great Saldjūkids. After the death of Hezaresb, Amir Bursuk and his sons took over the Khūzistān during the reign of Malik-S̲h̲āh. This study is examined in two parts. Firstly, the importance of Khūzistān in the struggle between Berkyārūk and Muhammad Tapar, who embarked on the struggle for the reign after the death of Malik-S̲h̲āh, the sultan of the Great Saldjūkid State, will be mentioned. Moreover, the policy of the sons of Bursuk against the Saldjūkid maliks in this process will be evaluated. In the second part of the study, the military importance of Khūzistān in the process of claiming the reign of the Iraqi Saldjūkid State maliks who want to seize the capital will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Khūzistān, Great Saldjūkids, Berkyārūk, Muhammad Tapar, Iraqi Saldjūkids.

Selçukluların Askerî Üssü: Hûzistân

Öz

Hûzistân, eskiçağlardan beri stratejik konumu dolayısıyla siyasî, iktisadî ve askerî öneme sahiptir. Abbâsî Halifesi Mansûr tarafından Bağdat’ın kurulmasından sonra bölgenin siyasî ve iktisadî öneminin azalmasına rağmen askerî önemi devam etmiştir. Hilâfet merkezine yakınlığı nedeniyle askerî önemini muhafaza eden bölge özellikle Selçuklular devrinde saltanat iddiasında bulunan melikler tarafından askerî üs olarak kullanılmıştır. Tuğrul Bey zamanında Selçuklu hâkimiyetine geçen Hûzistân, Büyük Selçuklular devrinde askerî iktâ olarak Hezâresb’e verilmiştir. Onun ölümünden sonra Melikşah devrinde Emîr Porsuk ve oğulları Hûzistân’a hâkim olmuştur. Bu çalışma, iki başlık altında incelenmiştir. İlk olarak Büyük Selçuklu Devleti sultanı Melikşah’ın vefatından sonra saltanat mücadelesine girişen Berkyaruk ve Muhammed Tapar arasındaki mücadelede Hûzistân’ın önemine değinilecektir. Bunun yanında Porsukoğullarının bu süreçte Selçuklu meliklerine karşı izlediği politika değerlendirilecektir. Çalışmanın ikinci kısmında ise başkenti ele geçirmek isteyen Irak Selçuklu Devleti meliklerinin saltanat iddiası sürecinde Hûzistân’ın askerî önemi üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hûzistân, Büyük Selçuklular, Berkyaruk, Muhammed Tapar, Irak Selçukluları

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK Yayınları, C. I, Ankara 1945.
• Alyârî, Hüseyin, Azerbaycan Atabegleri (İldenizoğulları) 1146-1225, Basılmamış Doktora Tezi, İÜEF, İstanbul 1966.
• Ayan, Ergin, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun Dağılma Sürecinde Hûzistân Avşarları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Merkezi, C. IV, sy. 18, (ss. 183-195).
• Bezer, Gülay Öğün, “Terken Hatun”, DİA, C. XL, İstanbul 2011, (s. 510).
• Bezer, Gülay Öğün, “İldeniz Şemseddin” DİA, C. XXII, İstanbul 2000, (ss. 81-82).
• Bilge, Mustafa L., “Askerimükrem”, DİA, C. III, İstanbul 1991, (ss. 493-494).
• Bilgiç, Emine, “Pers Kralı I. Şapur’un Roma İmparatoru Valerianus’u Esir Alması”, MJH, C. II/2, 25-34.
• Bündârî, Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Bünyadov, Ziya, Azerbaycan Atabeyler Dövleti (1136-1225-ci iller), Şarq-Garp, Bakü 2007.
• Ebü’l-Fidâ, Ebü’l-Fidâ Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• Hamdullāh Müstevfî, Nüzhetü’l-kulûb, nşr. Muhammed Debir Siyâkî, Ketâbhâne-i Tâhûrî, Tahran 1336 hş.
• Hamdullāh Müstevfî, Târîh-i güzîde, nşr. Abdülhüseyin Nevâî, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1364 hş.
• Hasan, H. İbrahim, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, çev. İsmail Yiğit v.dğr., C. V, Kayıhan Yayınevi, İstanbul 1985.
• Hemedâni, Tekmiletü târîhî’t-Taberî, nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, (Taberî, Tarih içinde), C. XI, Beyrut t.y.
• Hudûdü’l-âlem mine’l-meşrikile’l-mağrib, çev. Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul 2008.
• el-Hüseynî, Ahbârü’d-devleti’s-selcukiyye, çev. Necati Lugal, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• İbnü’l-Belhî, Fârsnâme, nşr. G. le Strange-R. A. Nicholson, Esâtîr, Tahran 1384 hş.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, C. XV, nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh, çev. Abdülkerim Özaydın, C. VIII, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İbn Haldûn, Kitâbü’l-iber ve dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber, C. V, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1979.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-ümem, çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, Ankara 2016.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, C. XII, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 2000.
• İstahrî, Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2015.
• Kayhan, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Kitabevi, Konya 2001.
• Kesik, Muharrem, Selçukluların Muhteşem Sultanı Melikşah, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2021.
• Lambton, A.K.S., “Aspect of Saljuq-Ghuzz Settlement in Persia”, İslamic Civilisation 950-1150, ed. D.S. Richards, London 1973, (ss. 105-125).
• Mîrhând, Ravzatu’s-safâ (Tabaka-i Selçûkiyye), çev. Erkan Göksu, TTK Yayınları, Ankara 2015.
• Merçil, Erdoğan, “Büveyhîler”, DİA, C. VI, İstanbul 1992, (ss. 496-500).
• Merçil, Erdoğan, “İldenizliler (Azerbaycan Atabegleri)”, DGBİT, C. VIII, İstanbul 1988, (ss. 81-110).
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), TTK Yayınları, Ankara 1990.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İÜEF Yayınları, İstanbul 2001.
• Özaydın, Abdülkerim, “Berîdîler”, DİA, C. V, İstanbul 1992, (ss. 501-502).
• Özaydın, Abdülkerim, “Berkyaruk”, DİA, C. V, İstanbul 1992, (ss. 514-516).
• Özaydın, Abdülkerim, “Müeyyidülmülk”, DİA, C. XXXI, Ankara 2020, (ss. 490-491).
• Özaydın, Abdülkerim, “Sencer”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, (ss. 507-511).
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular, C. I, İSAM Yayınları, İstanbul 2013.
• Öztürk, Murat, Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2019.
• Piyadeoğlu, Cihan, “Büyük Selçuklu Devleti Emîri Atabeg Çavlı Sakavu”, İÜEFTD, sy. 38, İstanbul 2003, (ss. 37-59).
• Râvendî, Râhatü’s-südûr ve ayetü’s-sürûr, çev. Ahmed Ateş, C. I-II, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Reşîdü’ddîn Fazlullâh, Cami’ü’t-tevârîh (Zikr-i târih-i âl-i selçuk), çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân fî târîhi’l-aʿyân, nşr ve çev. Ali Sevim, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Şükürov, Qiyas, “Hûzistân Avşar Emiri Şumle ve Ahfadı”, Tarih Dergisi, sy. 48, (ss. 1-15).
• Şükürov, Qiyas, “Şümle”, DİA, EK-2, Ankara 2019, (ss. 565-566).
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2010.
• Uslu, Recep, “Cündişâpûr”, DİA, C. VIII, İstanbul 1993, (ss. 117-118).
• Vassâf, Tahrîr-i târîh-i vassâf, nşr. Abdülmuhammed Ayetî, Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 1346.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, C. II-III, Dâru Sâdır, Beyrut 1977.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Ali b. Muhammed ez-Zencî”, DİA, İstanbul 1989, C. II, (ss. 413-414).
• Zahîru’ddîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, çev. Ayşe Gül Fidan, Kopernik Kitap, İstanbul 2018.
• Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâznâme, nşr. İsmâil Vâiz Cevâdî, Çâphâne-yi Dâverpenâh, Tahran 1350 hş.