Hârezm’de Me’mûnî Devleti’nin Kuruluşu

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 723 - 738, 26.12.2023

Aykut Özbayraktar

https://doi.org/10.48120/oad.1380946

Cited By: 2

Öz

Tarihi Hârezm bölgesine M.S. 305 yılından 386/996 yılına kadar Afrîğî Hanedanı mensubu Hârezmşâhlar hükmetmişlerdir. Afrîğî iktidarının sonu bir dış müdahaleden dolayı değil, kanlı bir iç savaş neticesinde gelmiştir. Hârezm’deki Cürcâniye/Gurgânc şehrini Afrîğîlerden bağımsız ve doğrudan Sâmânîlere vassal şekilde yöneten Emîr I. Me’mûn, son Afrîğî Hârezmşâh II. Muhammed’i 386/996 senesinde tahttan indirerek idam etmiştir. Böylece Gurgânc Emîri I. Me’mûn, Hârezm’in tamamına hakim olarak Hârezmşâh unvanını üstlenmiş ve yeni bir devletin temellerini atmıştır. Fakat iktidara geçtikten hemen sonra, 387/997 yılında faili meçhul bir cinayetle katledilmiştir. Onun vefatından sonra Me’mûnî iktidarı, 389/999 yılında Sâmânîlere tâbiyetinden ayrılarak siyasi meşruiyeti Abbâsî Hilâfeti tarafından da tasdik edilen müstakil bir devlet haline gelmiştir. Me’mûnî Devleti, 408/1017 senesine kadar Hârezm’de hakim olmuştur. Bu makale, yukarıda kısaca özetlediğimiz Me’mûnî Devleti’nin kuruluşu sürecini detaylı bir şekilde incelemektedir ve konuyla alakalı bazı problemleri ele almaktadır. Hârezm hükümdarlarının siyasi statülerini, Sâmânî devlet ricaliyle ilişkilerini ve onları savaşa sürükleyen etkenleri anlatarak savaşın cereyanını ve sonuçlarını değerlendirmektedir. İç savaşın mahalli edebiyata yansımalarını olayların tanığı olan şairlerin siyasi içerikli şiirlerden alıntılar yaparak göstermektedir. Tahta çıktıktan kısa süre sonra Hârezmşâh I. Me’mûn’un ölümünü Hârezmli devlet adamlarının düzenledikleri bir suikast olarak kabul etmekte ve suikastı Sâmânî Hükümdarı II. Nûh’un azmettirdiği iddiası üzerinde durmaktadır. Son olarak Me’mûnî Devleti’nin Sâmânî vassalığından çıkarak müstakil hale gelmesi ve Abbâsî Hilâfeti tarafından tanınmasını açıklamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hârezm, Hârezmşâhlar, Me’mûnîler, Afrîğîler, Sâmânîler

Teşekkür

Bu makalede alıntılanan Arapça şiirlerin tercümesinde ve doğru anlamlandırılmasında destek veren Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Zahid ÇOKYÜRÜR hocama en içten dileklerimle teşekkür ederim.

Establishment of the Ma’mūnid State in Khwārazm

Öz

The Khwārazmshāhs, members of the Afrīghid Dynasty, ruled the historical Khwārazm region from 305 A.D. to 386/996. The end of the Afrīghids' administration came not because of the invasion of another state but as a result of a bloody civil war. Amīr Ma’mūn I, who ruled the city of Jurjāniya/Gurgānj in Khwārazm independently of the Afrīghids and directly as a vassal of the Sāmānids, dethroned and executed the last Afrīghid Khwārazmshāh Muhammad II in 386/996. Thus, Ma’mūn I assumed the title of Khwārazmshāh by ruling Khwārazm and founded a new state. However, right after he ascended to the throne, he was murdered in 387/997 as a result of an unsolved murder. After his death, the Ma’mūnids government separated from its subordination to the Sāmānids in 389/999 and became an independent state. The political legitimacy of the Ma’mūnid State was also confirmed by the Abbāsid Caliphate. The Ma’mūnids State dominated Khwārazm until 408/1017. This article is about the establishment of the Ma’mūnid State, which we briefly described above, and deals with some problems related to the subject. It describes the political status of the Khwārazmian rulers, their relations with Sāmānid statesmen, and the factors that led them to war, and evaluates the occurrence and results of the war. It shows the reflections of the civil war on local literature by quoting political poems from poets who were witnesses of the events. It accepts the death of Khwārazmshāh Ma’mūn I shortly after his accession to the throne as an assassination organized by Khwārazmian statesmen and defends the claim that the Sāmānid ruler Nūh II instigated it. Ultimately, it explains how the Ma’mūnid State became independent from the Sāmānid vassalage and was recognized by the Abbāsid Caliphate.

Anahtar Kelimeler

Khwārazm, Khwārazmshāhs, Ma’mūnids, Afrīghids, Sāmānids

Kaynakça

• Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Beyhakî, “Târîh-i Beyhakî.” tsh. Alî Ekber Feyyâz, Meşhed: İntişârât-ı Dânişgâh-i Firdevsî-yi Meşhed, 1383.
• Bîrûnî. el-Âsârü’l-bâkiye mine’l-kurûni’l-hâliye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1428/2008.
• Bosworth, C. E., “Āl-e Afrīḡ”, Encyclopædia Iranica. C. I/7, Londra: Routledge & Kegan Paul, 1984, 743-745.
• Duman, Abdullah. “Ebû İbrahim İsmail El-Muntasır’ın Sâmânî Devletini Diriltme Gayretleri Bağlamında Karahanlılar ve Gaznelilerle İlişkileri”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11, S. 2 (2012): 531-553.
• Gerdîzî, “Târîh-i Gerdîzî.” tsh. Abdülhay Habîbî, Tahran: Dünyâ-yî Kitâb, 1363.
• Hunkan, Ömer Soner. Türk Hakanlığı (Karahanlılar). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Kalinin, Vadim. “The First Known Coin of Ma’mūn II b. Ma’mūn I, Khwārizmshāh Ma’mūnid,” Oriental Numismatic Society Newsletter, S. 201 (2009): 18-19.
• Kennedy, E. S. “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society 46, S. 2 (1956): 123-177.
• Kurat, Akdes Nimet. “Kuteybe Bin Müslim’in Hvârizm ve Semerkand’i Zabtı (Hicrî 93-94/Milâdî 712)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 6, S. 5 (Kasım-Aralık 1948): 385-430.
• Kuznetsov, Andrew, ve Michael Fedorov. “Late Drachms of the Khwārazmshāhs Azkājvār and Imitations of such Drachms.” Iran 51, S. 1 (2013): 145-149.
• Linder-Welin, Ulla S. “The Coins from Khwarazm and the Swedish Viking Age Hoards”, Meddelanden från Lunds universitets historiska museum, (1961): 155-179.
• Merçil, Erdoğan. “Sîmcûrîler IV Ebû Ali b. Ebu’l-Hasan Sîmcûrî”, Belleten 49, S. 195 (1985): 547-567.
• Özaydın, Abdülkerim, “Adudüddevle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 1, TDV Yayınları, İstanbul, 1988, 392-393.
• Özaydın, Abdülkerim, “Azîz-billâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 4, TDV Yayınları, İstanbul 1991, 346.
• Reva, R. Yu., V. A. Kalinin, ve A. H. Atahocayev. “Numizmatiçeskiye dopolneniya k istorii Horezma X vek.” XVI-Vserossiyskaya numizmatiçeskaya konferentsiya’da bildiri olarak sunulmuştur, St. Petersburg, Nisan 18-23 2011.
• Se‘âlibî, “Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-‘asr.” thk. Müfîd Muhammed Kumehye, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Subkî, “Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ.” thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire: Dâru Hacer, 1413.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, “Târîhu’t-Taberî - Târîhu’r-Rüsûl ve’l-Mülûk.” thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Kahire: Dârü’l-Me‘ârif bi-Mısr, 1384/1964.
• Usta, Aydın. Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Utbî. Târîh-i Yemînî. frs. çev. Ebû’ş-Şeref Nâsıh b. Zafer Curfâdekânî. Tahran: Kitâbfurûşî İbn Sînâ, 1334.
• Vainberg, B. I. Monety drevnego Khorezma. Moskova: Izdatelstvo Nauka, 1977.
• Zehebî, “Târîhü’l-İslâm ve vefayâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm.” thk. Beşâr Avvâd, y.y.: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• “Coin Number 88786, 88787, 88789, 88790, 88794, 88795, 88797, 88798, 88799.” Ağustos 11, 2021. https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=24904