Kadı Ahmed Gaffârî’nin Târîh-i Cihân-ârâ Adlı Eserinde Büyük Selçuklu Devleti

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 353 - 374, 26.12.2024

Yunus Emre Tansü , Ömer Çiftçi

https://doi.org/10.48120/oad.1450568

Öz

Safevî şahı I. Şah Tahmasb’ın (ö. 984/1576) dönemi tarihçilerinden olan Ahmed b. Muhammed-i Gaffârî-i Kazvînî (ö. 975/1567), kendinden önceki ve sonraki dönemler ile ilgili verdiği bilgiler açısından oldukça önemli bir yazardır. Müellifin bilinen iki eseri günümüze ulaşmıştır. Bunlardan birisi çalışmamızın da konusu olan ve “Dünyayı süsleyen tarih” mânasına gelen Târîh-i Cihân-ârâ veya Nüsah-i Cihân-ârâ adlı eserdir. Eser, İslâm öncesi dönemden başlayarak 972 (1564/1565) yılına kadar gelen muhtasar bir umumi tarih kitabıdır. Müellif eserini kaleme alırken, özellikle de XIV-XV. yüzyıllarda gerçekleşmiş olan olayları anlatırken kendinden önceki tarihçilerin eserlerine başvuru yapmış, sözlü rivayetlerin yanı sıra yazılı kaynaklardan da yararlanmıştır. Eserin dördüncü bâbının altıncı faslı Selçuklular’a ayrılmış ve Selçuklular tarihi dört bölüm halinde anlatılmıştır. Müellif, Selçuklular tarihini anlatırken çok fazla ayrıntıya girmeyerek sadece zikrettiği Sultanın dönemindeki önemli olayları nakletmiştir. Ayrıca müellif sadece Büyük Selçuklular’dan bahsetmeyerek Türkiye Selçukluları (1075-1308), Irak Selçukluları (1118-1194), Suriye Selçukluları (1079-1117) ve Kirman Selçukluları (1048-1187) hakkında bilgiler veriyor olması da Selçuklular tarihi açısından ayrı bir önem kazandırmaktadır. Çalışmamızda eserin Hasan-ı Nerâkî tarafından yapılan neşri esas alınarak, Selçuklular tarihi çalışmalarına katkıda bulunulması açısından tercüme edilmiş ve notlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kadı Ahmed Gaffârî, Târîh-i Cihân-ârâ, Selçuklu Devleti, Selçuklu Tarihinin Kaynakları

The Great Seljuk State in Qadi Ahmed Ghaffari’s Tarikh Jehan Ara

Öz

Ahmad b. Muhammad-i Ghaffārī-i Qazvīnī, one of the historians of Safavid Shah Tahmasb I (d. 984/1576), is a very important author not only for the information he provides about his own era, but also for the insights he offers into the periods both before and after his time. The author is known to have two surviving works. One of these works is Tarikh Jehan Ara also known as Nüsah-i Jehan Ara, which is the subject of our study and translates to “the history that adorns the world”. The work is a concise general history covering the period from pre-Islamic times to 972 (1565), and is divided into several sections. While composing his work, particularly when describing events of the 14th and 15th centuries, the author consulted earlier historians’ works and relied on both oral traditions and written sources. The sixth section of the fourth book is dedicated to the Seljuks, and the history of the Seljuk Empire is divided into four parts. While narrating the history of the Seljuks, the author did not go into too much detail and only narrated the important events of the period of the sultan he mentioned. In addition, the fact that the work does not only mention the Great Seljuks but also gives information about the Anatolian Seljuks, Iraqi Seljuks, Syrian Seljuks and Kirman Seljuks gives it a special importance in terms of the history of the Seljuks. In this study, based on the edition of the work by Hasan al-Narāqī, it has been translated and annotated to contribute to research on the history of the Seljuks.

Anahtar Kelimeler

Qadi Ahmed Ghaffari, Tarikh Jehan Ara, Great Seljuks, Sources of Seljuk History

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, Büyük Selçuklu Devleti ile Abbâsî Halifeliği Münasebetleri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1996.
• Agacanov, Sergey G. Oğuzlar, çev. E. N. Necef ve A. Annaberdiyev, İstanbul: Selenge Yayınları, 2002.
• Agacanov, Sergey G. Selçuklular, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Ahmed b. Abdülvehhâb Nüveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, XXXIII/XXVI, nşr. Mustafa Favaz ve Hikmet Favaz, Beyrut 2004.
• Ahmed bin Mahmûd, Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul 1977.
• Alâüddîn Atâ Melik Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, III/I, nşr. Mirzâ M. Kazvîn, Leiden-London 1916.
• Ali b. Zeyd el-Beyhakî, Târîh-i Beyhak, nşr. Ahmed Behmenyâr, Tahran 1938.
• Alican, Mustafa, “Selçuklu Veziri Amidülmülk Kündürî’nin Yükselişi ve Düşüşü”, The Journal of Academic Social Science Studies, sy. 29, 2014, 237-259.
• Alper, Ömer Mahir, “İbn Sînâ”, DİA, C. XX, İstanbul 1999, 319-322.
• Anna Komnena, Alexiad, trk. trc. B. Umar, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1996.
• Anonim, Târîh-i Âl-i Selcûk der Ânâtûlî, nşr. Nâdire Celâlî, Tahran 1378 hş.
• Anonim, Matian Kartlis, ing. trc. Dmitri Gamq’relidze vd., Tiflis 2014.
• Ayan, Ergin, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, Kitapevi Yayınları, İstanbul 2007.
• Azîmî, Târîhu’l-Azîmî, nşr. ve trk. trc. Ali Sevim, Ankara 2006.
• Bezer, Gülay Öğün, “Terken Hatun”, DİA, C. XL, İstanbul 2011, s. 510.
• Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra, nşr. M. Th. Houtsma, Leiden 1889.
• Cahen, Claude “İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı”, Türkiyat Mecmuası, C. XVII, 1972, 77-100.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Kitâbü’r-Ravzateyn, VI/I, nşr. İbrâhim ez-Zeybek, Beyrut 1977.
• Ebû’l-Ferec (İbnü’l-İbrî), Ebû’l-Ferec Tarihi, trk. trc. Ö. R. Doğrul, TTK Yayınları, Ankara 1945.
• Ebü’l-Abbâs el-Karamanî, Ahbâru’d-Düvel ve Âsâru’l-uvel fi’t-Tarih, III/II, nşr. Ahmet Hatît ve Fahmi Sâad, Beyrut 1992.
• Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, trk. trc. Necati Lügal, TTK Yayınları, Ankara 2022.
• Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, II/I, nşr. Mahmûd Deyyûb, Beyrut 1997.
• Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne, Ravzatü’l-Menâzır fî Âhbari’l-Evâil ve’l-Evâhir, nşr. Seyyid Muhammed Mühennâ, Beyrut 1997.
• Ebü’l-Mekârim el-Mekîn, el-Mecmûʿu’l-Mübârek, nşr. Thomas Erpenius, Leiden 1625.
• Efdalüddin Ebû Hâmid-i Kirmânî, Târîh-i Efal yâ Bedâyiʿu’l-Ezmân fî Vekâyiʿi Kirmân, nşr. Mehdî Beyânî, Tahran 1326 hş.
• Eyice, Semavi, Malazgirt Savaşını Kaybeden IV. Romanos Dîogenes (1068-1071), Ankara: TTK Yayınları, 1971.
• Fahreddin er-Râzî, Câmiʿu’l-Ulûm, nşr. Seyyid Ali Âl-i Dâvud, Tahran 2003.
• Fahrî-i Herevî, Tezkire-i Ravzatu’s-Selâtîn, nşr. Hüsâmeddîn Râşidî, Haydarâbâd 1347 hş.
• Fasîh-i Hâfî, Mücmel-i Fasîhî, II/II, nşr. Seyyid Mahmûd Horasânî, Meşhed 1341 hş.
• Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziyâ, haz. Ziya Şükün, İstanbul: MEB Yayınları, 1944.
• Göksu, Erkan, “Ok ve Yayın Türk Devlet Geleneği ve Hâkimiyet Anlayışındaki Yeri”, Turkish Studies, 5(2), 2010, 986-1011.
• Halîl b. Aybeg es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, nşr. Ahmet el-Arnaût vd., Beyrut 2000.
• Hamdullah el-Müstevfî el-Kazvînî, Târîh-i Güzîde, nşr. Abdülhüseyin Nevai, Tahran 1387 hş.
• Hândmîr, Düstûrü’l-Vüzerâ, nşr. Saîd-i Nefîsî, Tahran 1317 hş.
• Hândmîr, Habîbü’s-Siyer Fî Ahbâri Efrâdi’l Beşer, IV/II, nşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî, Tahran 1380 hş.
• Hasan-ı Yezdî, Câmi’ü’t-Tevârîh-i Hasenî (Târîh-i Selcûkiyan), nşr. Bülent Özkuzugüdenli, Tahran 1399 hş.
• Hindûşah es-Sâhibî, Tecâribü’s-Selef der Tevârîh-i Hulefâ ve Vüzerâ-yı Îşân, nşr. Abbas İkbâl, Tahran 1313 hş.
• Huart, Cl. “Gaffârî”, İA, C. IV, İstanbul 1979, 706.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, XXVII/XXVI, nşr. Kâmil Salmân al-Jubûri ve Mahdi al-Naim, Beyrut 2010.
• İbn Haldûn, Kitâbü’l-İber, VIII/V, nşr. Süheyl Zekkar, Beyrut 2000.
• İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Aʿyân, VIII/V, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1977.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, XIV/XII, nşr. Mektebetü’l-Ma’ârif, Beyrut 1991.
• İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, XVI/V, nşr. Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1935.
• İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiʿu’l-Gurer, IX/VI, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Wiesbaden-Kahire 1961.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, XVIII/XVI, nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ ve Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1995.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, nşr. C. J. Tornberg, Leiden 1851-1876.
• İbnü’l-Ezrak el-Fârikî, Târîhu’l-Fârikî, nşr. Bedevî Abdüllatîf Avad, Kahire 1959.
• İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, X/V, nşr. Abdülkâdir el-Arnaût ve Mahmûd el-Arnaût, Beyrut 1989.
• İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, nşr. Henry F. Amedroz, Beyrut 1908.
• İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, nşr. Ahmed Rif‘at el-Bedrâvî, Beyrut 1970.
• Kadı Ahmed Gaffârî, Târîh-i Cihân-ârâ, nşr. Hasan-ı Nerâkî, Tahran 1342 hş.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, Türkiyat Mecmuası, C. XIII, 1958, 117-130.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Nizâm-ül-Mülk”, İA, C. IX, İstanbul 1964, 329-333.
• Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklu Tarihi, İstanbul: MEB Yayınları, 1972.
• Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul: MEB Yayınları, 1973.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Malazgirt”, İA, C. VII, İstanbul 1979, 242-248.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Alparslan”, DİA, C. II, İstanbul 1989, 526-530.
• Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklular Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb, III/II, nşr. Sâmî ed-Dehhân, Dımaşk 1968.
• Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, nşr. Ali Sevim, Ankara 2011.
• Kerîmüddin Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr, nşr. Osman Turan, Ankara 1940.
• Kesik, Muharrem, “Sultan Alp Arslan Nasıl Öldürüldü?”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, sy. 5, 2016, 95-115.
• Köprülü, Mehmed F. “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, 7(27), 1943, 379-521.
• Köymen, Mehmet A. “Büyük Selçuklular İmparatorluğunda Oğuz İsyanı (1153)”, DTCF Dergisi, 5(2-3), 1947, 159-173.
• Köymen, Mehmet A. Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul: MEB Yayınları, 1976.
• Köymen, Mehmet A. “Sencer”, İA, C. X, İstanbul 1979, 486-493.
• Köymen, Mehmet A. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. I, Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Köymen, Mehmet A. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. III, Ankara: TTK Yayınları, 2010.
• Lockhart, Laurence, “Hasan-ı Sabbâh ve Haşîşîler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 26, 2006, 210-240.
• Merçil, Erdoğan, “Büyük Selçuklular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. VII, İstanbul 1992.
• Merçil, Erdoğan, “Gazneliler”, DİA, C. XIII, İstanbul 1996, 480-484.
• Merçil, Erdoğan, “Arslan b. Selçuk”, Küçük Türk-İslâm Ansiklopedisi, C. II, İstanbul 1978, 174-175.
• Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013.
• Minhâc-ı Sirâc Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, II/I, nşr. Abdülhay Habîbî-i Kandehârî, Quetta 1949.
• Muhammed b. Ali Râvendi, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, nrş. Muhammed İkbal, London 1921; a.e.: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, C. I-II, trk. trc. Ahmed Ateş, Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, VII/IV, nrş. Abbas Pervîz, Tahran 1338 hş.
• Muhammed el-Hüseynî el-Yezdî, el-Urâza fi’l-Hikâyeti’s-Selcûkıyye, nşr. Karl Süssheim, Leiden 1909.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiʿu’d-Düvel, II/I, nşr. ve trk. trc. Ali Öngül, İstanbul 2017.
• Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, trk. trc. Hrant D. Andreasyan, İstanbul 1937.
• Nerşahî, Târîhu Buhârâ, nşr. Charles Schefer, Paris 1892.
• Niğdeli Kadı Ahmed, el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk, II/II, nşr. ve trk. trc. Ali Ertuğrul, Ankara 2015.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1990.
• Özaydın, Abdülkerim, “Arslan b. Selçuk”, DİA, C. III, İstanbul 1991, 402-403.
• Özaydın, Abdülkerim, “Ali b. Zeyd el-Beyhakî”, DİA, C. VI, İstanbul 1992, 62-63.
• Özaydın, Abdülkerim, “Berkyaruk”, DİA, C. V, İstanbul 1992, 514-516.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hasan Sabbâh”, DİA, C. XVI, İstanbul 1997, 347-350.
• Özaydın, Abdülkerim, “İbnü’l-İbrî”, DİA, C. XXI, İstanbul 2000, 92-94.
• Özaydın, Abdülkerim, “Kündürî”, DİA, C. XXVI, Ankara 2002, 554-555.
• Özaydın, Abdülkerim, “Melikşah”, DİA, C. XXIX, Ankara 2004, 54-57.
• Özaydın, Abdülkerim, “Nizâmülmülk”, DİA, C. XXXIII, İstanbul 2007, 194-196.
• Özaydın, Abdülkerim, “Selçuk Bey”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, 364-365.
• Özaydın, Abdülkerim, “Sencer”, DİA, C. XXXV, İstanbul 2009, 507-511.
• Özaydın, Abdülkerim, “Muhammed Tapar”, DİA, C. XXX, Ankara 2020, 576-578.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2021.
• Özgüdenli, Osman G. “Selçuklu Paralarının Işığında Çağrı Bey’in Ölüm Tarihi Meselesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 23(35), 2004, 155-170.
• Özgüdenli, Osman G. Selçuklular, Ankara: ISAM Yayınları, 2021.
• Piyadeoğlu, Cihan “Sencer/Sancar Adı Üzerine Bir Görüş”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 60, 2023, 25-34.
• Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî, Câmiu’t-Tevârîh: Selçuklular Tarihi, II/5, nşr. Ahmed Ateş, Ankara 1999.
• Sadruddîn el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcûkıyye. nşr. Muhammed İkbal, Lahor 1933.
• Sarıçam, İbrahim, “Nihâvend”, DİA, C. XXXIII, İstanbul 2007, 98-99.
• Şebânkâreî, Mecmau’l-Ensâb, nşr. Âga Mîr Hâşim-i Muhaddis, Tahran 1984.
• Seccâdî, Sâdık, “Gaffârî”, DİA, C. XIII, İstanbul 1996, 280-281.
• Şerîf İdrîsî, Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâkı’l-Afâk, II/II, fr. trc. Pierre-Amédée Jaubert, Paris 1840.
• Sevim, Ali, “Çağrı Bey”, DİA, C. VIII, 1993, 183-186.
• Sevim, Ali, “Malazgirt Muharebesi”, DİA, C. XXVII, 2003, 481-483.
• Sevim, Ali, “İbnü’l-Cevzî’nin el-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler (h. 430-485=1038-1092)”, TTK Belgeler, 26(30), 2005, 1-84.
• Sevim, Ali, Malazgirt Meydan Savaşı, Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Sevim, Ali ve Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât ve Kültür), Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Seyfeddin Hacı b. Nizâm Akîlî, Âsârü’l-Vüzerâ, nşr. Celâleddin Hüseynî Urmevî, Tahran 1337 hş.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân Fi Târîhi’l-Ayân, XXIII/XIX, nşr. Muhammad Anas Al-Khan vd., Beyrut 2013.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara: AÜ Yayınları, 1972.
• Sümer, Faruk, “Irak Selçukluları”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, 387.
• Sümer, Faruk, “Selçuklular”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, 365-371.
• Sümer, Faruk, “Tuğrul Bey”, DİA, C. XLI, İstanbul 2012, 344-346.
• Şeşen, Ramazan, “Alparslan’ın Hayatı ile İlgili Arapça Kaynaklar”, Türkiyat Mecmuası, C. XVII, 1972, 101-112.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014.
• Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), trk. trc. Hrant D. Andreasyan, Ankara 2000.
• Uyanık, Ömer F. Bizans İmparatoru IV. Romanos Diogenes (1068-1071), İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2020.
• Yâkût el-Hamevî, Mucemü’l-Büldân, V/V, nşr. Dâr Sâder, Beyrut 1977.
• Yazar, Nurullah, “Melikşah’ın Ölümünden Sonra Terken Hatun’un Oğlu Mahmud’u Sultan Yapma Çabaları”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(20), 2011, 211-219.
• Yınanç, Mükrimin H. “Çağrı Bey”, İA, C. III, İstanbul 1979, 324-328.
• Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Târihi), haz. Abdullah Bakır, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2017.
• Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî, Selcûknâme, nşr. A. H. Morton, Chippenham 2004.
• Zehebî, Siyeru Alâmi’n-Nübelâ, XXIII/XVIII, nşr. Şuayb el-Arnaût vd., Beyrut 1984.
• Zehebî, Târîhu’l İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-Aʿlâm, LIII/XXX, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut 1990.
• Zehebî, Düvelü’l-İslâm, II/I, nşr. Hasan İsmâil Merve ve Mahmûd el-Arnaût, Beyrut 1999.
• Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî, Âsârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, nşr. Dâru Sâdır, Beyrut 1960.
• Zetterstéen, K. V. “Berkyaruk”, İA, C. II, İstanbul 1979, 556-558.