1909 Adana Olayları Sırasında Bir Kriz Yönetimi Örneği: Lazkiye’ye Ermeni Göçü ve Mutasarrıf Mehmed Ali Bey

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 429 - 454, 23.03.2023

Uğur Akbulut

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1163839

Öz

Osmanlı Devleti, neredeyse bütün bir XIX. yüzyılı parçalanmayı önlemek için çözüm arayışları ile geçirmiştir. Başta Tanzimat Fermanı olmak üzere başvurulan tedbirler devlete belirli bir dinamizm kazandırsa da arzu edilen bütünlük korunamadığı gibi ekonomik ve toplumsal refah da temin edilememiştir. Devletin içinde bulunduğu durumdan istifade etmek isteyen gruplardan biri de Ermenilerdi. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren harekete geçen Ermeniler amaçlarına ulaşamamışlardı. Bununla beraber Ermeniler, 1908’de Meşrutiyet’in getirdiği hürriyet ortamından yararlanarak gerekli hazırlıkları yapmış ve bir kez daha harekete geçmişlerdi. Ermenilerin tahriki ile Adana’da başlayan olaylar Müslümanların sert tepkisine neden olmuş ve çatışmalar çevre şehir ve kasabalara yayılmıştı. Olaylardan etkilenen yerlerden biri de Halep vilayetine bağlı Cisr-i Şuğur kazasının Keseb köyüdür. Tamamı Ermenilerden oluşan Keseb’e yapılan saldırı sonrası 5.000 kadar Ermeni Lazkiye’ye sığınmış ve Lazkiye Mutasarrıfı Mehmed Ali Bey’in koordinasyonu sonrası yeniden köylerine dönmüşlerdi.
Bu çalışmada Keseb’den Lazkiye’ye yapılan göç ve bu göçün sebep olduğu kriz karşısında bir yönetici olarak Lazkiye Mutasarrıfı Mehmed Ali Bey ele alınacaktır. Özellikle Adana’da meydana gelen olaylar sırasında yerel yöneticilerin yetersiz bulunduğu, hatta suçlandığı bir dönemde bir diğer yerel yöneticinin ortaya koyduğu başarı incelenmeye değer bulunmuştur. Mehmed Ali Bey’in bir anda karşı karşıya kaldığı krizin üstesinden gelme becerisi Beyrut valiliği, Lazkiye halkı, Keseb Ermenileri, Ermeni Patrikhanesi, hükümet ve hatta Papa nezdinde takdir görmüştür. Adana’da başlayan olaylar, olayların çevreye yayılması, Keseb’den Lazkiye’ye göç ve sığınmacıların geri dönüşü Osmanlı ve İngiliz arşiv kayıtları, dönemin gazeteleri, hatıralar ve konuyla ilgili araştırma eserlerinden yararlanılarak ele alınmıştır.
tır.

Anahtar Kelimeler

Adana, Lazkiye, Ermeni, Keseb, Mehmed Ali Bey

During the Adana Events of 1909 A Crisis Management Example: Armenian Migration to Latakia and Mutasarrıf Mehmed Ali Bey

Öz

The Ottoman Empire, almost the entire has spent the XIX. century searching for solutions to prevent fragmentation. Although the measures applied, especially the Tanzimat Edict, brought a certain dynamism to the state, the desired integrity could not be maintained and economic and social welfare could not be achieved. One of the groups that wanted to take advantage of the situation the state was in was the Armenians. The Armenians, who took action since the last quarter of the century, could not reach their goals. However, Armenians, taking advantage of the freedom environment brought by the Constitutional Monarchy in 1908, made the necessary preparations and took action once again. The events that started in Adana with the provocation of the Armenians caused a strong reaction from the Muslims and the conflicts spread to the surrounding cities and towns. One of the places affected by the events is the Keseb village of the Jisr-i Shugur district in the province of Aleppo. After the attack on Keseb, which was entirely composed of Armenians, about 5,000 Armenians took refuge in Latakia and returned to their villages after the coordination of Mutasarrif of Latakia Mehmed Ali Bey.
In this study, Latakia Governor Mehmed Ali Bey's attitude towards the migration from Keseb to Latakia and the crisis that emerged due to this migration will be examined. Especially during the events that took place in Adana, the success of another local administrator at a time when local administrators were found to be inadequate or even accused was worth examining. Mehmed Ali Bey's ability to overcome the crisis he suddenly faced was appreciated by the governor of Beirut, the people of Latakia, the Armenians of Keseb, the Armenian Patriarchate, the government and even the Pope. The events that started in Adana, the spread of the events to the environment, the migration from Keseb to Latakia and the return of the refugees are discussed by making use of Ottoman and British archive records, newspapers of the period, memories and research on the subject.

Anahtar Kelimeler

Adana, Latakia, Armenian, Keseb, Mehmed Ali Bey

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Adana İtidal Gazetesi (5 Eylül 1908-31 Temmuz 1909), I. (Yay. A. Uçar, S. Soydemir, K. Erkan). Ankara: TTK.
• Akbulut, U. (2010). “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Lazkiye Nusayrîleri (19. Yüzyıl)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi. 54, 111-125
• Akbulut, U. (2013). “Balya-Karaaydın Maden Grevi ve Mehmet Ali (Aynî) Bey’in Müfettişliği (1908)”. Türklük Bilimi Araştırmaları. 34, 11-33.
• Aynî, M. A. Hatıralar. (Haz. İ. Dervişoğlu). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Bilgili, A. S., S. Tozlu, U. Akbulut ve N. Ürkmez. (2010). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Nusayrîler ve Nusayrîlik (1745-1920). Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Cemal Paşa. (2015). Hatıralar. (Haz. A. Kabacalı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Chambers, W. N. (2016). Yolculuk, İmparatorluk Türkiyesinden Bölük Pörçük Hatıralar. (Çev. K. M. Orağlı). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Çalyan Karabet. (1325). Adana Vakası ve Mes’ulleri. Dersaadet: Asaduryan Matbaası.
• Çiçek, K. (2011). “Adana Olayları Hakkında Bildiklerimiz Bilmediklerimiz”. 1909 Adana Olayları. (Ed. K. Çiçek). Ankara: TTK, 7-57.
• Efe, A. (2016). “1909 Adana Ermeni Olaylarının Halep Vilayetine Etkisi: Kırıkhan Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9(42), 605-616.
• Güçlü, Y. (1909). The Armenian Events of Adana In 1909: Cemal Paşa and Beyond. New York: Hamilton Books.
• Güllü, R. E. (2015). Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878-1923). Ankara: TTK.
• Günay, N. (2007). Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Gürün, K. (2012). Ermeni Dosyası. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Karaca, A. (1993). Anadolu Islahatı ve Ahmet Şâkir Paşa (1838-1899). İstanbul: Ere Yayıncılık
• Karacakaya, R. (2005). Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi 1908-1923. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Karpat, K.H. (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kılıç, D. (2006). “Ermeni Terörünün Ortaya Çıkışında Kilise ve Din Adamlarının Rolü (1863-1896)”. Türk Kültürü. 513/513, 33-49.
• Kılıç, D. (2008). Tarihten Günümüze İstanbul Ermeni Patrikhanesi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Kiremit, İ. (2020). “Lazkiye Sancak Teşkilatının Şekillenmesinde Cebel-i Nusayri Etkisi”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. 22, 89-110.
• Mert, N. (2006). Öykü Yazmak. Ankara: Hece Yayınları.
• Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları I-II. (2010). (Yay. Haz. Recep Karacakaya vd.). Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Sarınay, Y. (2011). “Arşiv Belgelerine Göre 1909 Adana Ermeni Olayları”. 1909 Adana Olayları. (Ed. K. Çiçek). Ankara: TTK, 59-85.
• Sarınay, Y. ve R. Karacakaya (2012). 1909 Adana Ermeni Olayları. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Sonyel, S. R. (2014). İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk-Ermeni Olayları (Temmuz 1908-Aralık 1909). Ankara: TTK.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Belge Yayınları.
• Ürkmez, N. (2013). “Ermenilerin Kontrol Noktası: İskenderun Limanı”. Turkish Studies. 8/5, 901-917.