Hayvan biçimli kapları adlandırma sorunu: İşlev, form ve terminolojiye dair bir tartışma

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 706 - 723, 19.06.2024

Abdullah Kasım Sonkaya

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1318844

Öz

Öz
Hayvan biçimli kaplar ilk olarak Neolitik Dönem'de Mezopotamya ve Anadolu'da ortaya çıkmış, daha sonra diğer Yakın Doğu kültürlerine yayılmıştır. Diplomatik hediye ya da dini törenler bağlamında mezar eşyası ve adak nesnesi olarak karşımıza çıkan bu kaplar, çoğunlukla şölenlerde içki içme, sıvı aktarma, bazen de libasyon ve depolama için kullanılmıştır.
Hayvan biçimli kaplarla ilgili en önemli sorunlardan biri adlandırmadır. Arkeoloji literatürüne baktığımızda bu kapların farklı çalışmalarda farklı adlarla anıldığı görülmektedir. Bu farklılıklar daha çok işlev, form ve literatüre hakim dilden kaynaklanırken bazen de bölgesel ve dönemsel özelliklerin etkisiyle ortaya çıkmaktadır. Kullanılan adların en popüleri “rhyton”, bir diğeri de “bibru”dur. Akkadca “kuş” manasındaki bibru sözcüğü MÖ 2. binyılda Hititler tarafından kullanılırken, rhyton daha sonra Yunanca “akma” anlamına gelen bir sözcükten türetilmiş ve modern literatüre yerleştirilmiştir. Rhyton teriminin bazı kapların ağız ve burun kısımlarında genellikle sıvıyı boşaltma amaçlı ikincil bir delik bulunması dolayısıyla önerildiği kabul edilmektedir. Ancak söz konusu terim zamanla boşaltma deliği bulunmayan kaplar için de kullanılmaya başlamış ve bu durum adlandırma konusundaki tartışmayı daha da karmaşık hale getirmiştir.
Bu noktadan hareketle hazırlanan bu çalışmanın amacı, rhyton ve bibru terimlerinin kullanım alanlarını ve rhyton teriminin terminolojiye hakimiyetinin nedenlerini belirlemek, kapların işlev ve formlarının adlandırmaya etkisini incelemektir. Bu kapsamda Yakındoğunun farklı bölgelerinden hayvan biçimli kapları ele alan araştırmalar ve tartışmalar irdelenmiş, soruna ve nedenlerine ilişkin bütüncül bir bakış açısı ortaya konularak çeşitli öneriler getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hayvan biçimli kap, zoomorfik kap, rhyton, bibru, adlandırma

The Problem of Naming Animal-Shaped Vessels: A Discussion on Function, Form and Terminology

Öz

Öz
Hayvan biçimli kaplar ilk olarak Neolitik Dönem'de Mezopotamya ve Anadolu'da ortaya çıkmış, daha sonra diğer Yakın Doğu kültürlerine yayılmıştır. Diplomatik hediye ya da dini törenler bağlamında mezar eşyası ve adak nesnesi olarak karşımıza çıkan bu kaplar, çoğunlukla şölenlerde içki içme, sıvı aktarma, bazen de libasyon ve depolama için kullanılmıştır.
Hayvan biçimli kaplarla ilgili en önemli sorunlardan biri adlandırmadır. Arkeoloji literatürüne baktığımızda bu kapların farklı çalışmalarda farklı adlarla anıldığı görülmektedir. Bu farklılıklar daha çok işlev, form ve literatüre hakim dilden kaynaklanırken bazen de bölgesel ve dönemsel özelliklerin etkisiyle ortaya çıkmaktadır. Kullanılan adların en popüleri “rhyton”, bir diğeri de “bibru”dur. Akkadca “kuş” manasındaki bibru sözcüğü MÖ 2. binyılda Hititler tarafından kullanılırken, rhyton daha sonra Yunanca “akma” anlamına gelen bir sözcükten türetilmiş ve modern literatüre yerleştirilmiştir. Rhyton teriminin bazı kapların ağız ve burun kısımlarında genellikle sıvıyı boşaltma amaçlı ikincil bir delik bulunması dolayısıyla önerildiği kabul edilmektedir. Ancak söz konusu terim zamanla boşaltma deliği bulunmayan kaplar için de kullanılmaya başlamış ve bu durum adlandırma konusundaki tartışmayı daha da karmaşık hale getirmiştir.
Bu noktadan hareketle hazırlanan bu çalışmanın amacı, rhyton ve bibru terimlerinin kullanım alanlarını ve rhyton teriminin terminolojiye hakimiyetinin nedenlerini belirlemek, kapların işlev ve formlarının adlandırmaya etkisini incelemektir. Bu kapsamda Yakındoğunun farklı bölgelerinden hayvan biçimli kapları ele alan araştırmalar ve tartışmalar irdelenmiş, soruna ve nedenlerine ilişkin bütüncül bir resim ortaya konularak çeşitli öneriler getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Animal-shaped vessel, zoomorphic vessel, rhyton, bibru, nomenclature, function, form

Kaynakça

• Alp, S. (1967). Libasyon kapları ‘gaga ağızlı desti’ ile ‘kol biçimli alet’ ve Hitit metinlerindeki karşılıkları.Belleten, 31(124), 513-530.
• Alp, S. (2001). Hitit çağında Anadolu. TÜBİTAK.
• Bache, C. (1935). Tepe Gawra 1934-1935.American Journal of Archaeology, 39(2), 185-188.
• Baltacıoğlu, H. (2003). Alacahöyük sfenksli kapı aşçılar kabartması.Archivum Anatolicum, VI(1), 59-131.
• Barsacchi, F. G. (2019). When The Storm God Thunders: Some Consideratıons on Hittite Thunder Festivals. In A. Süel (Haz.),Acts of The IXth International Congress of Hititology (Çorum, September 08-14, 2014), Vol. I,(101-124).
• Bendall, L. M. (2016). Does Linear B ideogram *211vas + PO indicate a rhyton?.Minos Revista De Filología Egea, 39, 41-59.
• Benson, J. L. (1966). A new boxer-rhyton fragment. Boston Museum Bulletin, 64(335), 36-40.
• Bothmer, D. v. (1962). A gold libation bowl.The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 21(4), 154-166.
• Botta, P. E.& Flandin, E. (1849). Monument de Ninive I, II. Imprimerie Nationale.
• Brack, A.& Brack, A. (1980). Das grab des haremheb: Theben nr. 78. Archaologische Veroffentlichungen (Deutsches Archaologisches Institut. Abteilung Kairo), 35. Mainz am Rhein.
• Buschor, E. (1919). Das krokodil des sotades.Münchener Jahrbuch der bildenden Kunst, 11. 1-43.
• Carruba, O. (1967). Rytha in den hethitischen texten.Kadmos VI(1), 88-97.
• Collins, P. (2003). The tomb of puabi. In J. Aruz (Ed.),Art of The First Cities The Third Millennium BC from The Mediterranean to The Indus. The Metropolitan Museum Art, 108-119.
• Coşkun, Y. (1969). Boğazköy metinlerinde geçen başlıca libasyon kapları.Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Dergisi, XXVII(3-4), 1-61.
• Coşkun, Y. (1972). Libasyonla ilgili ‘šipant-‘ ve ‘eku-‘ terimleri üzerinde bir inceleme. VII. Türk Tarih Kongresi I, 89-97.
• Coşkun, Y. (1995). Nomenclature of hittite pottery.Archivum Anatolicum, 1(1), 35-41.
• Curtis, J. (2000). Animal-headed drinking cups in the late assyrian period. In R. Ditmann et al. (Eds.) Variatio Delectat: Iran und der Westen: Gedenkschrift für Peter Calmeyer, (AOAT 272),193-213. Münster, Ugarit-Verlag.
• Deller, K. (1985). SAG.DU UR.MAH, Löwenkopfsitula, Löwenkopfbecher, Baghdader Mitteilungen 16. 327-346.
• Diler, A. (1998). Gökçeşeyh buluntuları ışığında protomlu boynuz rhytonların kökeni ve gelişimi. Belleten, LII(202), 19-31.
• Diler, A. (2004). Erzurum arkeoloji müzesi’nden bir pişmiş toprak boğa “bibru”.In. T. Korkut, H. İşkan, G. Işın (Eds.)Anadolu’da Doğdu: 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan, Ege Yayınları, 285-288.
• Ebbinghaus, S. (2008). Patterns of elite ınteraction: animal-headed vessels in Anatolia in the eight and seventh centuries BC. In B. J. Collins et al. (Eds.) Anatolian Interfaces: Hittites, Greeks and Their Neighbours, Oxbow Books, 181-190.
• Ebbinghaus, S.& Jones J. E. (2001). New evidence on the von mercklin class of rhyta: A black-gloss rhyton from Agrileza, Laureion, Attica. The Annual of the British School at Athens, Vol. 96, 381-394.
• Ehelolf, H. (1939). Zu amarna knudtzon nr. 29, 184 und 41, 39 ff.,ZA, 45, 70-73.
• el Kady, M. A. (2010). Forms and functions of rhytons in ptolemaic Egypt,لمجلةالعلميةلکليةالسياحةوالفنادقجامعةالأسکندرية, 7(1), 53-72.
• Gerçek, S. (2020). Arkeolojik bulgular ve yazılı belgeler ışığında hitit krallarının libasyon sahneleri, [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Gergova, D. (2010). Orphic Thrace and Achaemenid Persia.In J. Nieling&E. Rehm (Eds.) Achaemenid Impact in The Black Sea Communicatıon of Powers. Aarhus University Press, 67-86.
• Ghirshman, R. (1962). Notes Iraniennes XI, le rhyton en Iran,Artibus Asiae, 25(1), 57-80.
• Gunter, A. C.& Jett P. (1992). Ancient Iranian metalwork in the arthur m. sackler gallery and the freer gallery of art. Smithsonian Institution.
• Güterbock, H. G. (1942). Hethitische götterdarstellungen und götternamen.Belleten 7(26),s. 295-317.
• Hafford, W. B. (2019). The royal cemetery of ur. ın s. tinney &k. sonik(Eds.),Journey to the City a Companion to The Middle East Galleries at the Penn Museum. University of Pennsylvania Press, 196-234.
• Heffron, Y. (2014). The material culture of Hittite, Journal of Ancient Near Eastern Religions, 14, 164-185.
• Hoffmann, H. (1961). The Persian origin of attic rhyta, Antike Kunst, 4, 21-26.
• Hoffmann, H. (1989). Rhyta and kantharoi in Greek rituel. Greek Vases in the Jean Paul Getty Museum, 4, 131-166.
• Hoffmann, H. (1997). Sotades: symbols of immortality on Greek vases. Oxford University Press.
• Hrozný, B. (1917). Die sprache der hethiter: ihr bau und ihre zugehörigkeit zum indogermanischen sprachstamm. Hinrichs, Leipzig.
• Hruby, J. (2014). Moving from ancient typology to an understanding of the causes of variability: a Mycenaean case study.In A. Kotsonas (Ed.),Understanding Standardization and Variatıon in Mediterranean Ceramics Mid 2nd to Late 1st Millennıum BC. Peeters, 49-58.
• Jäger, U. (2006). Rhyta im präislamischen zentralasien (4.-8. Jh. N. Chr.), Form und verwendung. einfache trinkgefässe oder libationsgefässe in synkretistischen religionssystemen?.Iranica Antiqua, XLI, 187-220. https://doi: 10.2143/IA.41.0.2004767.
• Jäger, U. (2016). Rhyton,Encyclopædia Iranica, online edition, http://www.iranicaonline.org/articles/rhyton-vessel.
• Kâhya, Ö. (2017). Kültepe’den “tanrının kadehini içme”örneği, Archivum Anatolicum, 11(2), 45-58.
• Karo, G. (1911). Minoische rhyta,JdI, 26, 249-270.
• Kim, R. (2000). ‘To drink’ in Anatolian, Tocharian, and Proto-Indo-European, Historical Linguistics, 113. 1(2), 151-170.
• Knapp, A. B. (1980). KBo 1 26: Alašiya and Ḫatti, Journal of Cuneiform Studies, 32(1), 43-47.
• Koehl, R. B. (1995). The silver stag ‘BİBRÛ’ from Mycenae. In J.B. Carter, S.P. Morris(Eds.), The Ages of Homer: A Tribute to Emily Townsend Vermeule. Austin, 61-66.
• Koehl, R. B. (2006). Aegean Bronze Age Rhyta, Prehistory Monographs, 19, INSTAP Academic Press.
• Koehl, R. B. (2013). Bibru and rhyton: zoomorphic vessels in the Near East and Aegean.In J. Aruz, S. B. Graff, and Y. Rakic (Eds.), The Metropolitan Museum of Art Symposia: Cultures in Contact from Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C., 238-247.
• Koehl, R. B. (2018). From the Near East to the Aegean, from neolithic times to the end of the bronze age, In S. Ebbinghaus (Ed.), Animal-shaped Vessels from the Ancient World: Feasting with Gods, Heroes, and Kings. Harvard University Press, 45-84.
• Kosmin, P. (2018). Banqueting on the move. In S. Ebbinghaus (Ed.),Animal-Shaped Vessels from the Ancient World: Feasting with Gods, Heroes, and Kings. Harvard Art Museums, 310-341.
• Lefebvre, M. G. (1924). Le tombeau de petosiris. Institut Français d'Archéologie Orientale, Cairo.
• Manassero, N. (2010). La purezza nella libagione: proposte di ınterpretazione die rhyta a protome animale tra la grecia e il mondo Iranico. In D. Metzler (Ed.),Un mazzo di fiori. Festschrift for Herbert Hoffmann, 240-261.
• Manassero, N. (2018). Meanings of rhyta and meanings of Old Nisa.In R. Muradov (Ed.), Traces of Empires: Culture of Central Asia from Alexander the Great to the Timurids, (Festschrift G. A. Pugačenkova), 294-304. Marangou, C.& Stern, B. (2009). neolithic zoomorphic vessels from Eastern Macedonia, Greece: Issues of function. Archaeometry 51(3), 397-412.https://doi: 10.1111/j.1475-4754.2008.00405.x
• Melikian-Chirvani, A. S. (1996). The Iranian wine horn from pre-achaemenid antiquity to the Safavid age, Bulletin of the Asia Institute, 10, 85-139.
• Metin, H. (2021). Fethiye müzesi’nden bir grup pişmiş toprak Roma kandili (kbr-t6-demlik form). Anadolu Arkeolojisiyle Harmanlanmış Bir Ömür Mehmet Karaosmanoğlu’na Armağan. Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 577-588.
• Metz, G.& Schiller, B. (2011). An Egyptian rhyton from the eighteenth dynasty, The Journal of Egyptian Archaeology, 97, 233-240.
• Michel, P. M. (2020). BİBRU: du bel oiseau au beau vase. Cahiers Du Centre De Linguistique Et Des Sciences Du Langage, 60, 41-48. https://doi: https://doi.org/10.26034/la.cdclsl.2020.141
• Miller, N. F.,Joones, P.& Pittman, H. (2016). Sign and image: Representations of plants on the warka vase of early Mesopotamıa. Origini, XXXIX(1), 53-73.
• Moran, W.L. (1992). The Amarna Letters. Baltimore.
• Murray, A. S. (1881). A rhyton in form of a sphinx, The Journal of Hellenic Studies, 8, 1-5.
• Musil. J. (2018). Další nález akvamanılez podlažıc (Okr. Chrudım). In K. Kapustka (ed.) Profil Archeologıe Středověku Studie věnované Janu Frolíkovi, 275-287.
• Özgüç, N. (1965). Kültepe mühür baskılarında Anadolu grubu, TTK.
• Özgüç, T. (2005). Kültepe Kaniş/Neşa. Yapı Kredi Yayınları.
• Pittman, H. (1998). Cylender Seals. In R. L. Zettler & L. Horne (Eds.),Treasures from The Royal Tombs of Ur. University of Pennsylvania Museum, 75-86.
• Reeves, L. C. (2003). Aegean and Anatolian bronze age metal vessels: a social perspective, [Unpublished doctoral dissertation]. Institute of Archaeology, University College London.
• Rehm, E. (2010). The classification of objects from the black sea region made or ınfluenced by the Achaemenids. In J. Nieling & E. Rehm (Eds.),Achaemenıd Impact in The Black Sea Communıcatıon of Powers. Aarhus University Press, 161-194.
• Rivero, E. P. (2021). Gift-exchange in the amarna letters: A Concise study of the letters from the great kings, Trabajos de Egiptología, 12, 139-158.http://doi.org/10.25145/j.TdE.2021.12.07
• Schachner, A. (2019). Teşup’un boğaları: Hattuşa ve çevresinden iki yeni boğa tasviri. In A. Süel (Ed.), IX. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri. 835-849.
• Schmandt-Besserat, D. (2006).The interface between writing and art: The seals of Tepe Gawra. Syria, 83, 183-193.
• Sevinç, F. (2007). Hititlerde ölülere ve yeraltı tanrılarına sunulan kurbanlar.[Yayımlanmamış Doktora Tezi], Ankara Üniversitesi.
• Sevinç-Erbaşı, F. (2022). Hitit metinlerinde adı geçen “aviti-“ hakkında bir değerlendirme, Archivum Anatolicum 16(2), 325-362.https://doi.org/10.46931/aran.917048
• Shepherd, D. G.& Ternbach, J. (1966). Two silver rhyta.The Bulletin of the Cleveland Museum of Art, 53(8), 289-317.
• Süel, A. (1985). Hitit kaynaklarında tapınak görevlileriyle ilgili bir direktif metni. A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Taracha, P. (1996). Two spears on the stag rhyton in the schimmel collection, Archivum Anatolicum 2(1), 71-77.
• Tobler, A. J. (1950). Excavations at Tepe GawraII. University of Pennsylvania Press.
• Topper, K. (2012). The imagery of the Athenian symposium. Cambridge University Press,.
• Treister, M. (2010). “Achaemenid” and “Achaemenid-inspired” Goldware and silverware, jewellery and arms and their ımitations to the north of the Achaemenid empire. In J. Nieling, E. Rehm(Eds.),Achaemenid Impact in the Black Sea. Communication of Powers. (Black Sea Studies, vol. 11). Aarhus University Press, 223-279.
• Treister, M. (2015). A hoard of silver rhyta of the achaemenid circle from erebuni, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 21, 23-119.https://doi.org/10.1163/15700577-12341278
• Trifonov V., Petrov, D.& Savelieva, L. (2022). Party like a sumerian: reinterpreting the “sceptres” from the Maikop kurgan.Antiquity, 96(385), 67-84. https://doi.org/10.15184/aqy.2021.22
• Tuchelt, K. (1962). Tiergefasse, in kopf-und protomengestalt. Untersuchungen zur formengeschichte tierformiger giessgefässe. Istanbuler Forschungen, 22.
• Türker, A.ve Çizikçi, S. Y. (2017). Suluca Karahöyük’ten bir ayakkabı ritonu üzerine bazı düşünceler. Eurasian Art & Humanities Journal, 7, 1-9. http://dx.doi.org/10.17740/eas.art.2017-v7-01
• Uzunoğlu, E. (1979). Küp üzerinde bir hitit silindir mühür baskısı, Anadolu Araştırmaları, VI, 179-196.
• Wilkinson, C. K. (1967). Two ram-headed vessels from Iran. Bern, Abegg-Stiftung,.
• Yiğitpaşa, D. (2015). Doğu Anadolu bölgesi geç demir çağı rhytonları, Arkeoloji, XX(11), 87-109.
• Zilberg, P. (2016). The Assyrian empire and judah: Royal Assyrian archives and other historical documents. In S. Ganor, I. Kreimerman, K. Streit, M. Mumcuoglu (Eds.),From Sha‘ar Hagolan to Shaaraim Essays in Honor of Prof. Yosef Garijinkel. Israel Exploration Society, Jerusalem, 383-405.