İslam İktisat Tarihinde İlkel Bir Bankacılık Örneği: Cehbezler

Yıl 2018, Cilt: 19 Sayı: 2, 21 - 36, 03.12.2018

Yunus Araz

https://doi.org/10.17494/ogusbd.505766

Öz

Cehbezler, özellikle Abbasîler döneminde ilkel bankacılık faaliyetleri
yapan çoğunluğu Yahudilerden oluşan sarraflardır. Asıl meslekleri para ayarını
belirlemek ve paraların değiştirilmesinde aracılık yapmak olan cehbezler
zamanla iktisadi hayatta gerek devlet gerekse halk nezdinde vazgeçilmeyecek bir
rol almışlardır. İslam’da başta faiz yasağı olmak üzere helal olmayan yollarla
gelir elde edilmesinin yasak olması ve Müslümanların bu yasak çerçevesinde
faaliyette bulunması sonucu piyasada faizli borç verme veya faizli işlem yapmak
isteyenler için oluşan boşluğu Yahudi ve Hristiyan cehbezler doldurmuştur.
Fakat özellikle IX. ve X. yüzyılda cehbezlerin çoğunluğunu Yahudiler
oluşturmaktadır. Bu makale cehbezlerin tarihini ve faaliyetlerini ele alırken,
bu faaliyetleri İslam hukuku açısından da değerlendirmektedir

Anahtar Kelimeler

İslam İktisadı, Sarraf, Cehbez

Kaynakça

• Ak, Ayhan (2018), İslâm Borçlar Hukuku, Samsun: Üniversite Yayınları. Arslantaş, Nuh (2009), İslâm Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler Abbâsî ve Fâtımîler Dönemi, İstanbul: İFAV Yayınları. Aybakan, Bilal (2009), “Sarf”, DİA, İstanbul, XXXVI. s. 137-140. Aykaç, Mehmet (1997), Abbasî Devletinin ilk Dönemi İdarî Teşkilatında Divanlar, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Aydın, Aytaç (2001), İslam Hukuku Açısından Mali Piyasa ve Mali Piyasa Araçları, Doktora Tezi, Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Barthold, W. (1984), İslam Medeniyeti Tarihi (6. Baskı), geniş izah, düzeltme ve ilave M. Fuad Köprülü, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Canbaz, Mustafa (2016), Katılım Bankacılığı, İstanbul: Beta Yayınları. Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdus b. Abdullah el-Kufi (v.331/942)(1938), el-Vüzera ve'l-küttab, thk. Mustafa es-Sekka v.dğ, Kahire: Matbaatu Mustafa el-Babi el-Halebi. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî (370/981) (1995), Muhtasaru İhtilâfi'l-ulemâ’ I-V, thk. Abdullah Nezir Ahmed, Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye. Chachı, Abdelkader (2005) “Origin and Development of Commercial and Islamic Banking Operations”, J.KAU: Islamic Econ., Vol. 18, No. 2, s.3-25. Cürcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerif (816/1413) (2004), Mu’cemüt’t-ta'rifât, Tahkik ve Dirase: Muhammed Sıddık el-Minşâvî, Kahire: Dârü’l-Fazile. Çeker, Orhan (2011), Fıkıh Dersleri 1 (5. Baskı), Konya: Ensar Ensar Yayıncılık. Doğan, Ebubekir (2017), ‘Banka ve Bankacılık Kavramı’, Bankacılık Giriş ve İlkeler, Edt. Feridun Kaya, İstanbul: Beta Yayınları. Doğan, Öznur (2017), ‘Banka Türleri’, Bankacılık Giriş ve İlkeler, Edt. Feridun Kaya, İstanbul: Beta Yayınları. ed-Durî, Abdulaziz (1995), Tarihu’l-‘Irakı’l-İktisadî fi’l-Karni’r-Rabi’l-Hicrî, Beyrut: Merkezu Dirasat’il-Vahdeti’l-Arabiyye. El-Mevsuatu’l-fıkhiyye (1992), Süftece (سفتجة) maddesi, XXV. Fîrûzâbâdî, Ebü't-Tahir Mecdüddîn (v. 817/1415)(2005), el-Kâmûsü'l-muhît (8. Baskı), Beyrut: Müessesetü'r-Risâle. Goitein, S.D. (2004), Yahudiler ve Araplar, Çev. Nuh Arslantaş, Emine Buket Sağlam, İstanbul: İz Yayıncılık. Hammad, Nezih (2008), Mu’cemü’l-mustalahâti’l-mâliyye ve’l-iktisâdiyye fi luğâti’l-fukahâ’, Dımaşk: Daru’l-Kalem. Hizmetli, Mustafa (2010), “Abbasiler Döneminde Para Basımı”, İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, Konya, Yıl 8, sayı: 15, s. 79-110. Hizmetli, Mustafa (2012), Tarihte Şehir ve Pazar, Ankara: Araştırma Yayınları. Hobson, John M. (2011), Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri (2. baskı), Çev. Esra Ermert, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. İbn Âbidîn, Muhammed Emin (v.1252/1836) (2003), Reddü'l-mühtâr ale'd-Dürri'l-muhtâr: Şerh-i Tenviri'l-ebsar I-XIII, dirase ve tahkik ve ta’lik Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb. İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn (v. 620/1223) (t.y.), el-Muğnî I-XII, Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi. İbn Miskeveyh Ebu Ali Ahmed b. Muhammed b. Ya'kub (v. 421/1030)(2003), Tecaribü'l-ümem ve te'akibü'l-himem, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, (Ebu Şüca' er-Rüzraverî (ö 488/1095)’nin Zeylu kitâbi Tecaribü'l-ümem kısmından). İmâre, Muhammed (1993), Kâmûsü'l-mustalahâti'l-iktisâdiyye fi'l-hadâreti'l-İslâmiyye, Beyrut: Dârü’ş-Şürûk. Kalkaşendî, Ebü'l-Abbas Şehabeddin (v. 821/1418) (1987), Subhü'l-a'şa fî sınaati'l-inşa I-XIV, şrh. ve tahkik Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye. Kallek, Cengiz (2008), ‘Sak’, DİA, İstanbul, XXXV s. 584-586. Kallek, Cengiz (2010), ‘Süftece’, DİA, İstanbul, XXXVIII s.19-21 Kallek, Cengiz (2012), ‘Ticaret’, DİA, İstanbul, XLI s.134-144. Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin (v. 587/1191)(2003), Bedâiü's-sanâi' fî tertibi'ş-şerâi' I-X (2. Baskı), thk. Ali Muhammed Muavviz, Adil Ahmed Abdülmevcut, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye. Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin (v. 428/1037) (1997), Muhtasarü'l-Kudûrî fi'l-fıkhi'l-Hanefî, tahkik ve ta’lik Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye. Sahillioğlu, Halil (1953), “Bibliyografya”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15 (1-4) Lambton, Ann K. S. (2016), “İktâ Üzerine Düşünceler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Halil İbrahim Hançabay, Bursa, cilt: XXV, sayı: 2. Lewis, Bernard (2003), Tarihte Araplar (5. Baskı), Çev. Hakkı Dursun Yılmaz, İstanbul: Anka Yayınları. Lombard, Maurice (1983), İlk Zafer yıllarında İslam (İslamın Altın Çağı), İstanbul: Pınar Yayınları. Maz, Adam (2014), Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti İslâm’ın Rönesansı (3. Baskı), çev. Salih Şaban, İstanbul: İnsan Yayınları. Merğînânî, Ebü'l-Hasan Burhaneddin (593/1197) (t.y.), el-Hidâye fi şerhi bidâyeti’l-mübtedi I-IV, Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi. Okay, Güçlü (2017), “Temel Bankacılık Hizmet ve Ürünleri”, Bankacılık Giriş ve İlkeler, Edt. Feridun Kaya, İstanbul: Beta Yayınları. Özdal, Ahmet N. (2015), “Ortaçağ İslam Dünyasında Bankacılık Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Erzurum, Sayı 55, s.189-196. Özsoy, M. Şerafettin (2012), Katılım Bankacılığına Giriş, İstanbul: Kuveyt Türk Yayınları. Öztürk, Levent (1995), İslam Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi, İstanbul: İnsan Yayınları. Sabi, Ebü'l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin (v. 448/1056) (t.y.), el-Vüzera = Tuhfetü'l-ümera fî tarihi'l-vüzera, thk. Abdussettar Ahmed Ferrac, Mektebetu’l-a’yan. Samadı, S.B. (2008), Abbâsî Hâkimiyeti Döneminde Bağdat’ın Sosyal ve Ekonomik Hayatından Görünümler, çev: Ahmet Turan Yüksel, Konya: İSTEM İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, cilt: VI, sayı: 12, s. 241-249. Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen b. Ferkad (189/805) (t.y.), el-Hücce ala ehli'l-Medîne I-IV, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb. Tabakoğlu, Ahmet (2008), İslam İktisadına Giriş, İstanbul: Dergah Yayınları. Tenuhi, Ebû Ali el-Kadi Muhassin b. Ali b. Muhammed (384/994) (1995), Neşvarü'l-muhadara ve ahbarü'l-müzakere, thk. Abbûd eş-Şalecî, Beyrut: Dâru Sadır. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1998), Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Yeniçeri, Celal (1984), İslam’da Devlet Bütçesi, İstanbul: Şamil Yayınevi. Yeniçeri, Celal (1993), “Cehbez”, DİA, İstanbul, VII s.222-223. Yıldırım, Mustafa (2012), “Vedia”, DİA, İstanbul, XLII s. 596-598 Yılmaz, Faruk (2011), İslam Ekonomi Felsefesi, Ankara: Berikan Yayınları. Zebîdî, Ebü'l-Feyz Murtaza (1205/1791) (1965), Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-Kâmûs I-XL, thk. Abdüssettar Ahmed Ferrac, Kuveyt: Vizaretü’l-İrşad ve’l-Enba. Zuhaylî, Vehbe (2012), Mevsuatü’l-fıkhi’l-İslamiyyî ve’l-kazâya’l-mu’âsıra I-XIV (3. Baskı), Dımaşk: Dârü'l-Fikr.