Taşrada Bir Yönetim Merkezi Olarak Harran Hükümet Konağın'nın İnşa Girişimleri (1897-1917)

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 1, 99 - 120, 25.03.2025

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.17494/ogusbd.1599074

Öz

Tanzimat Dönemi, Osmanlı İmparatorluğu’nda yönetim ve bürokratik yapıları modernleştirmeye yönelik önemli reformların gerçekleştirildiği süreçtir. Bu süreçte yerel yönetimlerin güçlendirilmesi amacıyla yeni yönetim binaları inşa edilmiştir. Merkezi otoritenin yereldeki gücünü simgeleyen bu binaların inşa edilmeye çalışıldığı yerlerden biri de Harran Kazası olmuştur. Bu çalışma, Tanzimat Dönemi’yle birlikte merkezi otoritenin güçlendirilmesine yönelik olarak Harran Hükümet Konağı’nın inşa girişimlerini ve bu süreçteki ıslah çalışmalarını incelemektedir. Çalışma, 1897-1917 yılları arasında Harran Kazası’nda yapılan inşa ve ıslah girişimlerini arşiv belgelerine dayalı olarak araştırmaktadır. Bu çerçevede kazanın idari yönetimi, yeni bir Hükümet Konağı inşa etme girişimleri ve mevcut yapılarda gerçekleştirilen ıslah çalışmalarına odaklanılmıştır. Yapılan araştırma neticesinde çalışma, müstakil bir Hükümet Konağı’nın inşası için gerçekleştirilen tüm girişimlerin başarısızlıkla sonuçlandığını, mevcut kiralık yapıların birçok kez onarıma tabi tutulduğunu ve Hükümet Konağı eksikliğinden dolayı kamu görevlilerin vazifelerini etkin bir şekilde yerine getirmekte zorluklar yaşadığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Dönemi, Harran Hükümet Konağı, Yönetim Merkezi, Taşra Yönetimi, Mahmut Nedim Bey.

Construction Initiatives of the Harran Government House as a Provincial Administrative Center (1897-1917)

Öz

The Tanzimat Period was a process during which significant reforms were carried out to modernize the administrative and bureaucratic structures of the Ottoman Empire. During this period, new government buildings were constructed with the aim of strengthening local administrations. One of the places where efforts were made to build such buildings was the Harran District. This study examines the attempts to construct the Harran Government House and the renovation works undertaken during the Tanzimat Period to strengthen central authority. The research investigates the construction and renovation efforts in the Harran District between 1897 and 1917 based on archival documents. In this context, the study focuses on the district's administrative management, attempts to build a new Government House, and the renovation works carried out on existing structures. The findings of the study reveal that all efforts to construct a separate Government House ended in failure, that existing rented buildings were subjected to multiple repairs, and that the lack of a Government House caused difficulties for public officials in effectively performing their duties.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Period, Harran Government House, Administrative Center, Provincial Administration, Mahmut Nedim Bey.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı ‘Ali Evrak Odası (BEO): 1284/96260, 1412/105851, 1470/110222, 2807/210505, 3567/267523, 3987/299019, 4216/316133.
• Dâhiliye Nezareti-İdare (DH. İD): 120/7.
• Dâhiliye Nezareti-Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ): 49/11.
• Dâhiliye Nezareti-Mektubi Kalemi (DH. MKT): 2/2, 2/50, 3/60, 1258/13, 2178/100, 2226/119, 2294/11, 2294/22, 2340/151, 2488/52, 2743/2.
• Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye-Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH. MB. HPS. M): 18/57, 19/6, 20/30, 22/40, 23/24, 54/3.
• Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH. TMIK. S): 40/19, 59/15.
• İrade-Dâhiliye (İ. DH): 120/7, 1373/9, 1443/17, 1491/18, 32/36, 439/55, 2221/5, 2235/21, 2242/4, 2245/15, 2685/52.
• İrade-Maliye (İ. ML): 2/43.
• İrade-Adliye ve Mezahib (İ. AZN): 1/15.
• Maliye Nezareti-Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML. EEM): 123/19, 882/43, 1065/25, 1189/26, 1231/3, 1274/5.
• Salnameler Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1315, Def’a: 25.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1316, Def’a: 26.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1317, Def’a: 27.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1318, Def’a: 28.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1320, Def’a: 30.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1321, Def’a: 31.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1322, Def’a: 32.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1323, Def’a: 33.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1324, Def’a: 34.
• Salname-i Vilayet-i Halep, Hicri: 1326, Def’a: 36.
• Araştırma-İnceleme Eserler Aslan, A. (2021). Urfa’da asayiş ve güvenlik (1913-1914), (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi.
• Avcı, Y. (2021), Kudüs hükümet konağı: Osmanlı modernleşmesinin mimari temsili (1854-1917). FAD – Filistin Araştırmaları Dergisi, 10, 1-21. https://doi.org/10.34230/fiad.1034996.
• Aktüre, S. (1985), Osmanlı Devleti’nde taşra kentlerindeki değişimler. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (1. Baskı, s. 891-904), içinde. İletişim Yayınları, İstanbul.
• Bayraktar, H. (2007). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa sancağı (idari, sosyal ve ekonomik yapı), Elâzığ: Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Bayram, P. (2017), 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde kentleşme: yönetsel reformlar ile Osmanlı aydınların kent üzerine izlenimlerine dayalı karşılaştırmaları bir inceleme, LAÜ Sosyal bilimler dergisi, VIII(II), 227-244. https://dergipark.org.tr/tr/pub/euljss/issue/33565/370871.
• Budak, A., Uysal, H. ve Aydın, A. C., (2004), Kırsal yapıların deprem karşısındaki davranışı. Atatürk Üniversitesi ziraat fakültesi dergisi, 35(3-4), 209-219. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/34224.
• Canatan, Y. (2022), Bağdat demiryolu ve Almanlar. International Journal of Disciplines Economics & Administrative Scienves Studies, 8(38), 183-187. https://ideastudies.com/files/ideastudies/14534940-b8c0-4c58-8386-6f8ceaea0b7b.pdf.
• Çadırcı, M. (1989), Türkiye’de kaza yönetimi (1840-1876). Belleten dergisi, 53(206), 237-258.
• Çadırcı, M. (1991), Tanzimat döneminde Anadolu kentleri’nin sosyal ve ekonomik yapıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çadırcı, M. (1993), Osmanlı döneminde yerel meclisler. Çağdaş yerel yönetimler dergisi, 2(5), 3-12.
• Çetin, Y. (2021), II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) imar faaliyetleri ışığında Kocaeli/Akhisar-ı Geyve (Pamukova) hükümet konağı üzerine bir değerlendirme. Iğdır Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, 10(25), 140-160. https://dergipark.org.tr/tr/pub/igdirsosbilder/issue/66833/1045325.
• Çiftyürek, M. (2024). Kayıp bir mirasın izinde: Ermenek hükümet konağı. Çukurova 12th ınternational scientific researches conference, (1. Baskı, s. 803-820) içinde. Adana. https://www.academia.edu/116706797/Kay%C4%B1p_Bir_Miras%C4%B1n_%C4%B0zinde_Ermenek_H%C3%BCk%C3%BCmet_Kona%C4%9F%C4%B1.
• Çoban, H. (2021), Osmanlı Devleti’nde hapishanelerin ıslah çalışmalarına dair bir inceleme: Ergani Madeni umumi hapishanesi (1860-1920), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(2), 537-562. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2738066.
• Dağ, M. (2022a), Osmanlı taşrasında bir ceza infaz kurumu: Mut hapishanesi örneği (1890-1920). Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (15), 167-210. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2477213.
• Dağ, M. (2022b), Osmanlı Devleti’nde bir kaza hapishanesinden yansımalar: tüm yönleriyle Suruç hapishanesi (1852-1920), Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 341-373. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2504123.
• Dağ, M. (2024), Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi genel sekreteri Fransız gezgin Vital Cuinet’nin gözüyle Urfa sancağı (1890). Gaziantep Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, 23(1), 195-220. https://doi.org/10.21547/jss.1376665.
• Demiryürek, H. (2019). Osmanlı Hapishaneleri (1913-1914), İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Efe, A. (2009), Tanzimat’ın eyalet reformları 1840-64 Silistre örneği. Karadeniz araştırmaları dergisi, 6(22), 87-113. https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/10074/124213.
• Ekinci, A., Asoğlu, İ. (2017), II. Meşruiyet yıllarında Urfa’da cemiyetler ve kulüpler. Şehir ve irfan araştırmaları dergisi, 4, 11-12. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1871861.
• Ekinci, A. (2008). Harran mitolojisi ve tarihi – tarih, mitoloji, inanç ve bilim kenti. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İlk Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Eryiğit, B. H., Kalafat, C. (2019), Osmanlı Devleti’nde 1840-1858 yılları arasında taşra yönetimini düzenleyen nizamnameler üzerine bir değerlendirme. Strategic public management journal, 5(10), 54-62. https://doi.org/10.25069/spmj.657847.
• Gül, O. K. (2014), Bir Amerikalı diplomatın gözüyle Bağdat demir yolu projesi. Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi, 11(41), 1-16. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/165834.
• Gündüz, A. (2022), İbrâhim (a.s) ve ailesinin Urfa ile olan bağlantısı. Türkiye ilahiyat araştırmaları dergisi, 6(1), 265-293. https://doi.org/10.32711/tiad.1060804.
• Gürsel Bilmiş, H. (2021). Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Bursa'da mimarlık ortamı. Bursa: Nilüfer Belediyesi Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2018). Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu. Tanzimat değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (1. Baskı, s. 89-110) içinde. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İner, G., Çağlarer, E. (2013), Doğal yaşam örüntüsü-toprak dam. SDU ınternational technologic science, 5(2), 56-63. https://dergipark.org.tr/tr/pub/utbd/issue/26208/275923.
• Kapaklı, K. (2013). Haleb vilayet salnamelerinde Urfa sancağı 1303-1326 (1886-1908), Şanlıurfa: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Karakuş, S. E. (2024), Ahmet Cevdet Paşa’nın askerî tarihçiliği. SAVSAD-Savunma ve savaş araştırmaları dergisi, 34(1), 1-13. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3096589.
• Karayaman, M. (2010), Beyşehir hükümet konağı. Türk-İslam medeniyeti akademik araştırmalar dergisi, 9, 159-168. https://isamveri.org/pdfdrg/D02907/2010_9/2010_9_KARAYAMANM.pdf.
• Konuk, N. (2018), Tanzimat sonrası şekillenen Cezair-i Bahr-ı Sefid vilayet merkezi Rodos hükümet konağı. Art-Sanat dergisi, 9, 193-213. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuarts/issue/47878/604692.
• Kundakçı, S. (2024), Osmanlı taşra meclislerine bir örnek: Küre-i Nühas muhassılık meclisi. Karadeniz incelemeleri dergisi, 36, 11-50. https://doi.org/10.18220/kid.1477982.
• Kurukaya, N. (2023), İzmir hükümet konağı keşif defteri. Sanat Tarihi Dergisi, 32(2), 549-575. https://doi.org/10.29135/std.1219991.
• Ortaylı, İ. (2018), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ortaylı, İ. (2021), Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, İstanbul: Kronik Yayınları.
• Özçelik, İ. (2018). Osmanlı kayıtlarına göre Urfa şehir merkezindeki yer isimleri üzerine değerlendirmeler (mahalle, cami-mescit, tekke-zaviye, han, hamam, kapı ve vakıflar. İslam tarihi ve medeniyetinde Şanlıurfa–Osmanlı belge ve kaynaklarında Urfa IV, (1. Baskı, s. 92-119) içinde. Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Özkaya, Y., Akyıldız, A. (2020). Muhassıl. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 31, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 18-20. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhassil--tahsildar.
• Öztürk, Ş. (2023), Eski Elâzığ hükümet konağı kazı-proje-uygulaması ve işlevlendirilmesi hakkında değerlendirme. Online journal of art and design, 11(3), 250-275. http://www.adjournal.net/articles/113/11316.pdf.
• Özyiğit, H. (2017, Ekim 19-21). Erken Cumhuriyet dönemi kamu yapılarına Denizli’deki iki örnek: baklan ve güney hükümet konakları. Hasan Kara, Turhan Çetin, Yusuf İnel (Editör), II. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırması Kongresi içinde, Ankara: s. 1-28.
• Palalı, İ. (2019). 19. yüzyılda Harran’ın idari taksimatı ve kaza idaresi. Harran ve çevresi tarihi (1. Baskı, s. 377-388) içinde. ŞURKAV Yayınları.
• Sarıkaya, M. Z. (2023), Osmanlı Devleti’nde yeni bir yapılanma: Tanzimat Fermanı. Ankara Üniversitesi dil ve tarih-coğrafya fakültesi dergisi, 100. Yıl Özel Sayısı, 60-91. https://doi.org/10.33171/dtcfjournal_29.10.2023.4.
• Seyfi, S., Çavdar, N. ve Bayhan, A. A. (2024), Tokat hükümet konağı’nın Osmanlı dönemi’nde inşa ve onarım süreci. Turkish studies, 19(1), 261-281. https://turkishstudies.net/turkishstudies? mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=612eaef2-f1fa-436e-8558-fd3e47979489.pdf&key=72918.
• Şanda, M. N. (2024), 19. yüzyılda Urfa sancağının idari yapısı ve nüfusu. Külliyat Osmanlı araştırmaları dergisi, 24, 129-147. https://doi.org/10.51592/kulliyat.1514796.
• Şanda, M. N. (2024). Urfa Sancağı ve Çevresinde Aşiretler (XVIII. ve XIX. Yüzyıllar). Ankara: Serüven Yayınevi. Topçubaşı, M., Eyüpgiller, K. K. (2010), 19. yüzyılda Kastamonu eyaleti’nde hükümet daireleri. İTÜ dergisi, 9(2), 108-120. https://core.ac.uk/download/pdf/230194167.pdf.
• Toptaş, R. (2016), Bergama hükümet konağı örneğinde II. Abdülhamit dönemi hükümet konakları. Uluslararası sosyal araştırmalar dergisi, 9(47), 411-428. https://www.researchgate.net/publication/311904431_BERGAMA_HUKUMET_KONAGI_ORNEGINDE_II_ABDULHAMIT_DONEMI_HUKUMET_KONAKLARI.
• Torkak, B. (2023), Loğkeş. ŞURKAV-Şanlıurfa kültür sanat tarih ve turizm dergisi, 44, 131-133. https://www.researchgate.net/publication/374144534_Logkes.
• Türkmen, H. N. (2023), Yedi bölgeden yedi Osmanlı hükmet konağına ilişkin mimari bir analiz. Mimarlık ve yaşam dergisi, 8(1), 133-149. https://doi.org/10.26835/my.1196162.
• Uçar, H. (2021), Balıkesir İvrindi İlçesi’nde tarihi hükümet konağı’nın mimari özellikleri ve restorasyon sonrası sürdürülebilirliği. Sanat ve tasarım araştırmaları dergisi, 2(2), 96-115. https://dergipark.org.tr/tr/pub/stardergisi/issue/65231/1002847.
• Ulukaya, G. (2024), 1840-1864 yılları arasında Osmanlı taşra yönetimini düzenleyen nizamnameler: Malatya örneği. Korkut Ata türkiyat araştırmaları dergisi, 15, 1046-1059. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3801128.
• Umar, N., Can, C. (2019), Adana vilayeti hükümet konakları. Megaron dergisi, 14(4), 530-543. https://jag.journalagent.com/megaron/pdfs/MEGARON-59489-ARTICLE_(THESIS)-UMAR.pdf.
• Werner, C. U. (2015), Kızlarım için bir vakıf Hatun Can Begüm ve Tebriz’de Gök Mescid’in Karakoyunlu Vakıfları. Çev. Leyla Yıldız, Marmara Türkiyat araştırmaları dergisi, 2(2), 251-266. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mtad/issue/27938/297046.
• Yariş, S. (2023). II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) mimari faaliyetleri ışığında Ergani hükümet konağı. Cumhuriyetin 100. yılında Çayönü’nden Osmanlı’ya Ergani (1. Baskı, s. 235-266) içinde. Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Yavuz, G. (2023, 14-16 Ekim). Pazar nahiyesi hükümet konağı’nın inşa sürecinde yaşanan mali sorunlar. C. Yılmaz (Editör), 5. Tokat Sempozyumu içinde, C. III, İstanbul, s. 347-365.
• Yazıcı, N. (2010), Amasya’daki hükümet konağı binaları. Sanat dergisi, 18, 91-105. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunigsfd/issue/2606/33542.
• Yazıcı, N. (2014), Osmanlı mimarlığında bir yönetim binası örneği: Canik/Samsun hükümet konağı. Uluslararası Osmanlı öncesi ve dönemi Osmanlı araştırmalar sempozyumu, Samsun, s. 313-328.
• Yazıcı, N. (2008), Trabzon örneğinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e hükümet konağı binaları. Uluslararası sosyal araştırmalar dergisi, 1(5), 943-959. https://www.scribd.com/document/776607733/Trabzon-Orneginde-Tanzimmat-Tan-Cumhuriy-1.