Mütenebbî’nin Eb´adu Ne’yi’l-Melîhati el-Bahalu Kasidesinin Edebi Tahlili

Yıl 2025, Sayı: 4, 51 - 70, 28.03.2025

Adnan Arslan

https://doi.org/10.70674/oi.1596150

Öz

Bu çalışmada, Abbâsî dönemi Arap şiirinin seçkin simalarından Mütenebbî’nin (ö. 354/965) methiye temalı bir kasidesi, çokanlamlılık ve edebî sanatlar açısından kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Mütenebbî, Arap şiirinde istisnai bir konuma sahip olduğundan, divanında yer alan birçok kaside müstakil akademik araştırmalara konu edilmiştir. Ancak, şairin edebî sanatların kullanımı ve anlam zenginliği bakımından herhangi bir çalışmada ele alınmamış bir kasidesinin tespit edilmesi, bu araştırmanın özgünlüğünü teşkil etmektedir. Bu çalışmanın, söz konusu kasidenin analiziyle Arap şiiri sahasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. İnceleme sürecinde, Mütenebbî’nin söz konusu kasidede edebî sanatları yoğun bir şekilde kullandığı ve çokanlamlılık unsurunu ustalıkla işlediği tespit edilmiştir. Şairin özellikle istiare, teşbih, hüsn-i ta‘lîl gibi edebî sanatlardaki mahareti, anlam katmanlarını derinleştirerek metne estetik bir boyut kazandırmıştır. Mütenebbî’nin bedî´ sanatlarına sıkça yer vermesine rağmen, bu hususta tekellüfe düşmeyerek makul bir dengeyi muhafaza ettiği gözlemlenmiştir. Bedî´ sanatları arasında özellikle cinas, tıbâk (tezat) gibi sanatların metnin anlam yoğunluğunu artırmada etkili olduğu görülmüştür. Mütenebbî’nin edebî açıdan ilgisini çektiği ve ustalıkla kullandığı söz sanatlarından biri de ta‘dîd olarak bilinen sıralama estetiğidir. Bazı kaynaklarda terdîd şeklinde de adlandırılan bu sanat, aynı formda yer alan kelime veya terkiplerin peş peşe sıralanmasıyla meydana gelir. Bu teknik, şiire ritmik bir akış kazandırırken, anlamın pekiştirilmesi ve duygu yoğunluğunun artırılması amacıyla da etkin bir şekilde kullanılmıştır. Mütenebbî’nin kasidelerinde ta‘dîd sanatının maharetli bir biçimde uygulanması, onun dil hakimiyetini ve sanatsal zarafetini ortaya koyan önemli unsurlardan biridir. Şairin hikmet beyitlerine yer verme eğilimi ise bu kasidede nispeten sınırlı bir çerçevede kalmış, ancak yer verilen beyitlerde veciz üslubu ve derin anlam örgüsü dikkat çekmiştir. Kasidenin girizgâhı olan ilk altı beyit, nesîb/teşbîb faslına ayrılmıştır. Bu bölümde, bir kadına duyulan özlemin tasviri yapılmış; ancak tasvir edilen kadın, idealize edilmiş ve gerçeklikten uzak, hayalî bir figür olarak sunulmuştur. Şairin amacı, şahsî duygularını dile getirmekten ziyade, dönemin edebî beklentilerine uygun estetik bir portre ortaya koymaktır. Kadın figürünün betimlenmesinde kullanılan teşbih, istiare ve kinaye sanatları, bu hayalî tasviri daha etkileyici hale getirmiştir. Bu bölümde, şairin lirik yönü ön plana çıkmakta ve gazelvari bir üslup sergilenmektedir. Nesîb faslını takip eden dört beyitte, şair çöl yolculuğunun meşakkatlerinden bahsederek fahr (övünme) temasıyla methiye öncesi hazırlık yapar. Bu beyitlerde şairin kendi cesareti, sabrı ve azmi öne çıkarılmış; istiare, teşbih ve mübalağa sanatlarıyla destansı bir atmosfer oluşturulmuştur. Fahr faslı, şairin methiyeye geçişini hazırlayan önemli bir aşamadır ve Mütenebbî’nin benlik algısını yansıtan otobiyografik unsurlar taşımaktadır. Onuncu beyitte tehallus sanatıyla mahirane bir geçiş sağlanmış ve övdüğü kişi olan Bedr b. Ammâr’a doğrudan hitap edilmiştir. Tehallus, kasidenin yapısal bütünlüğünü sağlayan kilit unsurlardan biridir ve şairin nazımda kurduğu estetik dengeyi gösteren önemli bir sanattır. Methiye bölümünde, Bedr b. Ammâr’ın güzel vasıfları, cömertliği ve cesareti öne çıkarılmış; ayrıca Arap şiirinde geleneksel bir unsur olan at tasvirlerine yer verilmiştir. At tasvirleri, hem memdûhun (övülen kişinin) kahramanlık özelliklerini pekiştiren bir motif olarak hem de dönemin edebî anlayışının bir gereği olarak kurgulanmıştır. Kasidenin ilerleyen beyitlerinde, savaş meydanında sergilenen kahramanlık sahneleri canlı betimlemelerle aktarılmıştır. Mütenebbî, bu sahneleri tasvir ederken teşbih, istiare ve kinaye sanatlarını yoğun bir şekilde kullanarak görsel bir anlatım sağlamıştır. Kahramanlık sahneleri, dönemin edebî anlayışına uygun olarak cesaretin methiyedeki merkezi konumunu teyit etmektedir. Cesaretin, Arap şiirinde övülmeye layık en önemli faziletlerden biri olduğu göz önüne alındığında, şairin bu temaya verdiği önem anlam kazanmaktadır. Yirmi altıncı beyitten itibaren, şair övülen kişinin cömertlik vasıflarına odaklanmış ve bu tema kasidenin sonuna kadar işlenmiştir. Cömertlik, Arap şiirinde methiyenin temel eksenlerinden biri olup, şairin övgü motiflerini bu tema etrafında inşa etmesi, kasidenin dönemin edebî anlayışlarıyla uyumunu göstermektedir. Cömertlik vasfı, istiare, teşbih ve cinas sanatlarıyla zenginleştirilmiş, aynı zamanda ahlaki ve sosyal değerlere yapılan göndermelerle desteklenmiştir. Kasidenin son kısmında, Bedr b. Ammâr’ın hekimin hatasından ötürü duyduğu rahatsızlık, şair tarafından teselli edici ifadelerle yumuşatılmıştır. Bu beyitlerde, hüsn-i ta‘lîl sanatı öne çıkmış, şairin psikolojik gözlem gücü ve teselli üslubu dikkat çekmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Abbasi Şiiri, Mütenebbî, Edebi Sanatlar, Kaside

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur. | Bu makalenin İngilizce çeviri sürecinde, Yükseköğretim Kurulu’nun Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Faaliyetlerinde Üretken Yapay Zekâ Kullanımına Dair Etik Rehber (2024) belgesinde belirtilen ilkeler doğrultusunda üretken yapay zeka destekleyici bir araç olarak kullanılmıştır. Bu bağlamda, OpenAI tarafından geliştirilen ChatGPT’den çeviri ve dil kontrolü amacıyla faydalanılmıştır. Nihai düzenlemeler ve akademik uygunluk kontrolleri yazar tarafından gerçekleştirilmiş olup, ortaya çıkan metnin tüm sorumluluğu yazara aittir.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Teşekkür

Beyan edilmemiştir.

Literary Analysis of al-Mutanabbī's Ode: Ab‘ad Na’y al-Malīḥa al-Bakhal

Öz

This study aims to analyze one of the most important figures of ʿAbbāsid Arabic poetry, al-Mutanabbī, focusing on his eulogy-themed qaṣīdah dedicated to Bedr b. ʿAmmār in terms of polysemy and literary arts. Given al-Mutanabbī’s exceptional position in Arabic poetry, numerous qaṣīdahs in his dīwān have been extensively studied. However, this particular poem has not been examined in academic research regarding its literary devices and richness of meaning. Investigating this qaṣīdah is expected to contribute to the field by shedding light on the poet’s intricate use of rhetorical strategies, making this study unique in its approach and significance. A detailed literary analysis of the qaṣīdah reveals al-Mutanabbī’s mastery in creating multilayered meanings through various rhetorical devices such as takhalluṣ, ḥusn al-taʿlīl, metaphor, and polysemy. These elements not only enhance the aesthetic quality of the poem but also allow for diverse interpretations, engaging the reader on multiple intellectual levels. His adept use of transitions, particularly the seamless movement from the ghazal introduction to the central eulogistic theme via takhalluṣ, exemplifies his narrative refinement and thematic coherence. The poem’s structure and stylistic choices highlight his ability to maintain artistic creativity while adhering to the conventions of classical Arabic poetry. Furthermore, the thematic core of the ode—centered around virtues such as generosity and courage—aligns with the broader eulogistic tradition of the period. These qualities, deeply rooted in Arabic poetic heritage, are not merely praised but are interwoven with the poet’s sophisticated linguistic and rhetorical techniques. This fusion of content and form reinforces the richness and depth of the text, demonstrating how al-Mutanabbī elevates panegyric poetry beyond conventional praise into a realm of intellectual and artistic complexity. Critical discussions by scholars such as Ibn Abū al-Ḥadīd and Ibn al-Asīr further attest to the poem’s literary merit, particularly in their analyses of its structural organization and semantic construction. Their critiques highlight the poem’s dual role as an artistic masterpiece and a central subject of literary discourse, showcasing its significance in the Arabic poetic tradition. The poet’s expertise in metaphor and simile manifests as layers of meaning throughout the qaṣīdah, revealing the depth of his expressive power. Although his characteristic inclusion of wisdom-infused verses appears in a relatively limited scope within this ode, his refined eloquence remains evident. In conclusion, this qaṣīdah stands as a testament to al-Mutanabbī’s literary genius and the sophisticated rhetorical artistry of his era. Its intricate composition, thematic depth, and intellectual rigor establish it as a work of enduring significance within the canon of Arabic literature. Future research could benefit from a comparative analysis of this ode alongside other works in al-Mutanabbī’s dīwān to further explore his evolving stylistic and artistic preferences. Such an investigation would not only provide deeper insights into his literary contributions but also illuminate broader trends in Abbasid-era poetry, enriching our understanding of this remarkable poet’s legacy.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, ʿAbbāsid Poetry, al-Mutanabbī, Literary Arts, Ode

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the studies used are cide in the bibliography. | In the English translation process of this article, productive artificial intelligence was used as a supportive tool in line with the principles set out in the Ethical Guidelines on the Use of Productive Artificial Intelligence in Scientific Research and Publication Activities of Higher Education Institutions (2024) document of the Council of Higher Education. In this context, ChatGPT developed by OpenAI was used for translation and language control. The final edits and academic suitability checks were carried out by the author, and the full responsibility for the resulting text belongs to the author.

Destekleyen Kurum

No external funding was used to support this research.

Teşekkür

Not declared.

Kaynakça

• Abdurrezzāq, Hāshim Ismāʿīl. al-Balāghat al-Sāfiya fī’l-Maʿānī wa’l-Bayān. Cairo: al-Maktabāt al-Azharīyya, 2006.
• Alavī, Ismāʿīl Tāha. ʿIyār al-Shiʿr. Nāṣir al-Mānīʿ (ed.). Cairo: Maktabat al-Hānji, n.d.
• Anbārī, ʿAbd al-Bākī. Nuzhat al-Albāb. Iḥsān Sāmurāʾī (ed.). Jordan: Maktabat al-Manār, 1985.
• Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/3 (2010).
• Ayyıldız, Esat. “el-Mutenebbî’nin Seyfüddevle’ye Methiyeleri (Seyfiyyât)”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 497-518.
• Baghdādī, ʿAbd al-ʿAzīz ʿAbd al-Ḥamīd. Ḥilyat al-Muḥāḍara. Iraq: Dār al-Rashīd, 1979.
• Baghdādī, Aḥmad b. ʿAlī b. Ṣābit al-Khaṭīb. Tārīkh Baghdād. M. ʿAbd al-Qādir (ed.). Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1417.
• Dayf, Shawqī. al-Fann wa Mazāhibuhū fī’l-Shiʿr al-ʿArabī. Cairo: Dār al-Maʿārif, n.d.
• Durmuş, İsmail. “Mutenebbī.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/195-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Gökkaya, Şirin. el-Mütenebbî’nin Şiirlerinde Yaşam Felsefesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Hazer, Dursun. “el-Mutenebbî’nin Şiirinde Humma Tasvîri”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2003), 17-36.
• Ḥusayn, Tāha. Maʿa al-Mutanabbī. United Kingdom: Mu’assasat Hindāwi, 2013.
• Ibn Abū al-Ḥadīd, ʿAbd al-Ḥamīd Ibn Dāwūd. al-Falq al-Dāʾir ʿalā al-Maṣāʾir. Aḥmad al-Ḥūfī (ed.). Cairo: Dār al-Nahda, n.d.
• Ibn Abū al-Isbaʿ, Aḥmad b. Muḥammad al-Zaynī. Taḥrīr al-Taḥrīr. Ḥasan Muḥammad Sharaf (ed.). United Arab Republic: al-Majalla al-ʿUlā li’l-Shuʿūn al-Islāmīyya, n.d.
• Ibn al-Asīr, Ziyāʾ al-Dīn. al-Maṣāʾir fī’l-Adīb al-Kātib wa’l-Shāʿir. Muḥammad Muḥyiddīn ʿAbd al-Ḥamīd (ed.). Beirut: Maktabat al-ʿAsriyyah, 1430.
• Majzūb, ʿAbd al-Majīd Ṭāhir. al-Murshid ilā Fahm al-ʿArab. Kuwait: Dār al-Āsār al-Islāmīyyah, 1989.
• Maqdisī, Aḥmad. Umārāʾ al-Shiʿr al-ʿArabī fī’l-ʿAṣr al-ʿAbbāsī. Beirut: Dār al-Ilmī li’l-Malāyīn, 1989.
• Maqrīzī, Aḥmad b. ʿAlī. al-Muqaffa al-Kabīr. Muḥammad Yaʿlāvī (ed.). Beirut: Dār al-Gharbī al-Islāmī, 2006. Mutanabbī, Abū al-Tayyib. Dīwān al-Mutanabbī. Beirut: Dâru Beyrût, 1983.
• Nâcî. İbrâhîm. “Arap Şiirinin Önde Gelen İki Şairi; el-Maʿarrî ve el-Mutenebbî’nin Mukâyesesi”. çev. Osman Düzgün, Nüsha 12/35 (2012), 131-144.
• Olçun, Muhammed Mahmut. “Klasik Arap Şiirinde Methiyenin Gelişimi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (Aralık 2022), 32-62.
• Olçun, Muhammed Mahmut. Hilâfet Dönemi Endülüs Şiirinde Methiye. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, Arap Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, 2022.
• Özdemir, Abdurrahman. “el-Mütenebbî’nin Şiirinde Maraş”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 159-185.
• Qāsim, Muḥammad ʿAbd al-ʿAzīz. ʿUlūm al-Balāghah. Tripoli: Maktabat al-Ḥadīthah, 2003.
• Qayrawānī, Ibn Rašīq. al-ʿUmda fī Maḥāsīn al-Shiʿr. Beirut: Dār al-Jīl, 1981.
• Shāqir, Muḥammad Muḥyiddīn. Kitāb al-Mutenebbī. Cairo: Sharikat al-Quds, 1977.
• Subkī, Badr al-Dīn. ʿArūs al-Afrāḥ fī Sharḥi Talkhīṣi’l-Miftāḥ. Aḥmad Hindāwī (ed.). Beirut: al-Maktabat al-ʿAsriyya, 2003.
• Ṯaʿālibī, Abū Manṣūr. Abū al-Ṭayyib al-Mutenebbī wa Mā Lahū wa Mā ʿalayh. Muḥammad Muḥyiddīn ʿAbd al-Ḥamīd (ed.). Cairo: Maktabat al-Ḥusayn, n.d.