ÖDEMİŞ MÜZESİ’NDEKİ LAHİT

Yıl 2018, Sayı: 26, 333 - 368, 01.05.2018

Ayşe Aydın

Öz

Ödemiş Müzesi bahçesinde kırık parçaları bir araya getirilen Orta Bizans dönemine ait bir lahit teknesi vardır. Mermerden kapaksız teknenin düz, sade çerçeve içine
alınan dört yüzü de süslemelidir. Lahit teknesinin ön yüzünün merkezinde içinde haç
olan zikzak dolgulu bir madalyon ve iki yanında birer Yunan haçı yer alır. Madalyonun
altından ve üstünden iki yana dalga formlu birer şerit çıkar. Şeritler motifleri alttan ve
üstten sınırlar. Teknenin arka yüzünün merkezinde içinde Malta haçı olan madalyon
ve iki yanında birer eşkenar dörtgen/baklava motifi yer alır. Teknenin yan yüzlerinden
birinde madalyon içinde altı, diğerinde sekiz kollu Kristogram vardır. Monolit lahit
teknesi Sandık lahit tipindedir. Tekne, ölçüleri açısından değerlendirildiğinde bir çocuk
ya da ergen için yapılmış olmalıdır. 5.-6.yüzyıllarda başkent atölyelerinde Prokonnesos
mermerinden farklı motiflere sahip levhalar üretilmiştir. Bunlardan biri de merkezde
Kristogramlı madalyon/çelengin iki yanındaki haçtan oluşan kompozisyondur. Bu
motif grubu levhaların ihraç edilmesiyle her yere dağılmış, hatta bazı bölgelerde yerel
malzemeye de uygulanmıştır. Ödemişli lahit teknesinin ön yüzünde de başkentli bu
motif grubunun bir çeşitlemesi söz konusudur. Orta Bizans dönemi lahitlerinde Erken
Hıristiyanlık-Bizans dönemi motif repertuvarı nadiren aynen uygulanmış, genellikle
farklılaştırılmış veya bu motiflere farklı unsurlar katılarak beraber kullanılmış; daha çok
soyut, stilize ve geometrik biçimlere yer verilmiştir. Ödemiş Müzesi’ndeki lahit teknesinin süsleme programında da Erken Hıristiyanlık-Bizans döneminde standartlaşan
motifler birebir uygulanmamıştır. Bilinen motifler farklı kombinasyonlarla bir araya
getirilmiştir. Ön yüzdeki içi zikzak dolgulu madalyon, madalyonun içinde uçları
sivri biten eşit kolları olan haç, motiflerin alttan ve üstten dalga formlu birer şeritle
sınırlanması, arka yüz merkezindeki Malta haçlı madalyon ile iki yanındaki eşkenar
dörtgen/baklava ve çengel motifleri, yan yüzlerdeki madalyon içinde altı ve sekiz kollu
Kristogramlarla dış çerçevelerindeki çift çengel motifleri Ödemişli lahit teknesinin de
Orta Bizans dönemi içinde değerlendirilmesini gerektirir. Ödemiş Müzesi’ndeki lahit
teknesi, Anadolu’daki sayılı Orta Bizans dönemine tarihlenebilecek dönem özelliklerini
yansıtan lahitlerden biridir

Anahtar Kelimeler

Ödemiş, Çocuk Lahdi, Orta Bizans, Kristogram, Haç.

A Sarcophagus in the Museum of Ödemiş

Öz

The sarcophagus in the garden of the Museum at Ödemiş, belonging to the Middle
Byzantine period, was pieced together. This marble basin without lid bears frames with
decorations on each side of it. On the centre of the front side of the basin, a medallion
filled with zigzag and a cross occurs; on each side of the medallion there is a Greek
cross. A band with a wave form occurs above and below the medallion. These bands
enclose the motifs above and below. On the centre of the rear side of the basin, there
is a medallion with a Maltese cross and on each side of it, a lozenge motif/diamond
motif occurs. On one of the lateral sides of the basin, a six-armed Christogram and an
eight-armed Christogram occur in the medallions. The monolith basin is resembles a
chest sarcophagus. Regarding its dimensions, it must be carved for a child or a teenager.
Plates with different motifs were produced of Prokonnesos marble in the workshops of
the capital in the 5th and 6th centuries. On one of them there is a composition with a
cross on each side of a Christogram medallion/ garland in the centre. This motif group
spread with the export of the plates and they were even used with local materials in
some regions. On the front side of the sarcophagus from Ödemiş diversity of this motif
group from the capital can be observed. The motif repertoire belonging to the Early
Christianity-Byzantine period was rarely used on sarcophagi belonging to the Middle
Byzantine period and it usually was diversified or different elements added to the
motifs were used together. Moreover, more abstract, stylized and geometric forms were
included. The decoration of the sarcophagus’s basin in the Museum of Ödemiş, shows
the standardised motifs of the Early Christianity-Byzantine period which were depicted
in this same way and were put together via different combinations. This basin must
be evaluated within the Middle Byzantine period regarding the medallion filled with
zigzag on the front side, a cross with arms of equal length with pointed ends, enclosed
motifs with a band in a wave form above and below, the medallions with the Maltese
cross in the centre of the rear sides and a lozenge /diamond motif, the hook motifs on
each side of it, a six-armed as well as an eight-armed Christogram in the medallions on
the lateral sides and the double hook motifs on its outer frames. This must be one of the most important sarcophagi in Anatolia reflecting the characteristics of the Middle
Byzantine period.

Anahtar Kelimeler

Ödemiş, Child’s Sarcaphagus, Middle Byzantine, Christogram, Cross.

Kaynakça

• Akyürek Şahin 2005 Akyürek Şahin, N. E., “Bithynia´dan Yeni Yazıtlar”, Olba XI, 75-102.
• Asano 2010 Asano, K. (ed.), The Island of S. Nicholas. Excavation and Survey of Gemiler Island Area, Lycia, Turkey, Osaka.
• Asano 2001 Asano, K., “The Surveyand Exeavation Gemiler Adası Kaya Area Near Fethiye (1999 Season)” AST 18/1, 31-40.
• Asgari 1983 Asgari, N., The Anatolian Civilisations II. Greek. Roman. Byzantine, İstanbul.
• Biedermann 2000 Biedermann, H., Knaurs Lexikon der Symbole, München. von Bogyay 1972 von Bogyay, Th., “Über den Stuhlweißenburger Sarkophag des hl. Stephan”, Ungarn Jahrbuch 4, 9-26.
• Bohne 1988 Bohne, A., “Das Kirchenwrack von Marzamemi”, Skyllis 1, 6-17.
• Bonanni 1992 Bonanni, A., San Clemente. La scultura del VI secolo, Roma.
• Brenk 1985 Brenk, B., Spätantike und frühes Christentum, Frankfurt am Main-Berlin-Vienna Büyükkolancı – Öztaşkın 2010
• Büyükkolancı, M. – G. K. Öztaşkın, “Selçuk-Efes Müzesi’nde Sergilenen St. J ean Kilisesi’ne Ait Korkuluk Levhaları ve Templon Arşitravları”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7, 39-49.
• Cameron – Hall 1999 Cameron, A. – S. G. Hall, Eusebius, Life of Constantine. Introduction, Translation and Commentary, Oxford.
• Canbilen 1996 Canbilen, H. v.d., “La basilique de l’acropole haute de Xanthos”, Anatolia Antiqua 4, 201-229.
• Chatzidakis 1994 Chatzidakis, N., Greek Art, Byzantine Mosaics, Athens.
• Cox – Cameron 1937 Cox, C. W. M. – A. Cameron, Monuments from Dorylaeum and Nacolea, MAMA V, Manchester. Deckers – Serdaroğlu 1993
• Deckers, J. G – Ü. Serdaroğlu, “Das Hypogäum beim Silivri Kapı in Istanbul”, JbAChr 36, 140-163.
• Deichmann 1967 Deichmann, F. W. (Hrsg.), Repertorium der christlich-antiken Sarkophage. Bd. 1. Rom und Ostia, Wiesbaden.
• Deichmann 1969 Deichmann, F. W., Ravenna. Geschichte und Monumente, Wiesbaden. Deichmann 1968 Deichmann, F. W., “Zur Bedeutung des Christogramm-Kreuzes im Baptisterium von Neapel”, ByzZ 61-2, 302.
• Dimas 1998 Dimas, S., Untersuchungen zur Themenwahl und Bildgestaltung auf römischen Kindersarkophagen, Münster.
• Dinkler 1967 Dinkler, E., Signum Crucis. Aufsätze zum Neuen Testament und zur Christlichen Archäologie, Tübingen.
• Duval – Marin 1994 Duval, N. – E. Marin, Salona I: Catalogue de la sculpture architecturale paléochrétienne de Salone, Rome.
• Eckhel 1794 Eckhel, J., Doctrina numerum veterum, II, Wien. Effenberger – Severin 1992
• Effenberger, A. – H. G. Severin, Das Museum für Spätantike und Byzantinische Kunst, Berlin/Mainz.
• Effenberger 1989 Effenberger, A. “Bildwerken der Frühchristlich-byzantinischen Sammlung III: Das Petrusrelief von Alaçam”, Forschungen und Berichte. Staatliche Museen zu Berlin, 27, 129-154.
• Farioli 1983 Farioli, R., “Ravenna, Costantinopoli: considerazioni sulla scultura del VI. Secolo”, Corsi di Cultura sull'Arte Ravennate e Bizantina 30, 205-253.
• Feld 1970 Feld, O. “Mittelbyzantinische Sarkophage”, Römische Quartalsschrift 65, 158-184.
• Fıratlı 1990 Fıratlı, N., La sculpture byzantine figurée au Musée archéologique d'Istanbul, Paris.
• Flamino 2013 Flaminio, R., “I sarcofagi bizantini del Museo di Santa Sofia a Istanbul”, Vie per Bisanzio VII Congresso Nazionale dell'Associazione Italiana di Studi Bizantini, 455-476.
• Flamino 2010 Flaminio, R., “The Byzantine Sarcophagi”, C. Barsanti-A. Guiglia Guidobaldi (Ed.), The Sculptures of the Ayasofya Müzesi in Istanbul. A Short Guide, İstanbul, 57-68.
• Gardthausen 1913 Gardthausen, V., Griechische Paläographie II, Leipzig.
• Grabar 1976 Grabar, A., Sculptures byzantines du Moyen Âge II: XIe-XIVe siècle, Paris. Guiglia Guidobaldi 2006
• Guiglia Guidobaldi, A. v.d., “Aya Sofya Müzesi Bizans Plastik Eserler Koleksiyonu”, 23. AST-I, 319-331.
• Guiglia Guidobaldi 2005
• Guiglia Guidobaldi, A. v.d., “La collezione delle sculture bizantine nel museo della Santa Sofa a Istanbul”, RolSA IV, Rivista on line di Storia dell’Arte. Dipartimento di Storia dell’Arte. Università di Roma, IV, 7-24.
• Guiglia 2005 Guiglia, A., “Il corpus dei marmi bizantini nella Santa Sofia-Ayasofya Müzesi ad Istanbul- İstanbul, Ayasofya Müzesi Bizans Dönemi Mermer Malzemesinin Corpus'u”, A. Tangianu (Ed.), Dall’Eufrate al Mediterraneo. Richerce delle Missioni Archeologiche Italiene in Turchia/Fırat’tan Akdeniz’e. Türkiye'deki İtalyan Arkeoloji Heyetlerinin Araştırmaları, 177-186.
• Hoddinot 1963 Hoddinot, R. F., Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia, London.
• Hörmann 1951 Hörmann, H., Die Johanneskirche, FiE 4/3, Wien. Hutter 1977 Hutter, I., Corpus der byzantinischen Miniaturenhandschriften I, Oxford.
• Jakobs 1987 Jakobs, P. H. F., Die frühchristlichen Ambone Griechenlands, Bonn.
• Jastrzebowska 2002 Jastrzebowska, E., “Der Sarkophag des Jaroslav in Kiev”, Akten des Symposiums Frühchristliche Sarkophage, Marburg, 30.6-4.7.1999, Sarkophag-Studien 2 (ed. G. Koch), 129-135.
• Kellner 1994 Kellner, W., “Christusmonogramm” LCI 1, 456-458.
• Kirschbaum 1971 Kirschbaum, E., Lexikon der christlichen Ikonographie III, Freiburg. Koch 2010 Koch, G., Türkiye’deki Roma İmparatorluk Dönemi Lahitleri (çev. B. Varkıvanç), İstanbul.
• Koch 2008 Koch, G., “Kinder-Sarkophage der römischen Kaiserzeit in Kleinasien” Adalya XI, 165-187.
• Koch 2000 Koch, G., Frühchristliche Sarkophage, München.
• Koch 1998 Koch, G., “Sarkophage des 5. und 6. Jahrhunderts im Osten des Römischen Reiches”, Acta XIII. Congressus Internationalis Archaeologiae Christianae, Split-Poreč 1994, II, 439-478.
• Koch – Sichtermann 1982
• Koch, G. – H. Sichtermann, Römische Sarkophage, München.
• Kollwitz 1965 Kollwitz, J., “Ravenna zwischen Orient und Occident”, Atti del VI Congresso Internationale di Archeologia Cristiana, 382-402.
• Kollwitz – Herdejürgen 1979
• Kollwitz, J. – H. Herdejürgen, Die Sarkophage der westlichen Gebiete des Imperium Romanum. Die ravennatischen Sarkophage, ASR 8, 2, Berlin.
• Koukouli-Chrysanthaki – Bakirtzis 1999
• Koukouli-Chrysanthaki, Ch. – Ch. Bakirtzis, Philippi, Athen. Lambertz 2002 Lambertz, M., “Ein frühchristlicher Sarkophag aus Naxos”, Mitteilungen zur spätantiken Archäologie und byzantinischen Kunstgeschichte 5, 21-33.
• Mango – Ševčenko 1973
• Mango, C. – I. Ševčenko, “Some Churches and Monasteries on the Southern Shore of the Sea of Marmara”, DOP 27, 235–277.
• Mendel 1914 Mendel, G., Catalogue des sculptures grecques, romaines et byzantines des musées impériaux ottomans, Constantinople, II, Constantinople. Niewöhner 2008 Niewöhner, Ph., “Mittelbyzantinische Templonanlagen aus Anatolien. Die Sammlung des Archäologischen Museums Kütahya und ihr Kontext” IstMitt 58 , 285-345.
• Ötüken 2007 Ötüken, S. Y., “Mimarlık Bezemesinde Taş Eserler-Stoneworks in Architectural Decoration”, Kalanlar: 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye'de Bizans: The Remnants 12th and 13th Centuries Byzantine Objects in Turkey (ed. A. Ödekan), 29-32.
• Ötüken 1994 Ötüken, Y., “Ein monolith-anthropoider Sarkophag in Karasu“,Thymiama stē mnēmē tēs Laskarinas Boura (Essays in Memory of L. Bouras), 241-244.
• Ötüken 1996 Ötüken, Y., Forschungen im nordwestlichen Kleinasien, IstMitt. Beih. 41,Tübingen.
• Parman 2002 Parman, E., Ortaçağ’da Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri, Eskişehir.
• Pazaras 1988 Pazaras, T., Anaglyphes sarkophagoi kai epitaphies plakes tes meses kai hysteres byzantines periodou sten Hellada, Athens.
• Pazaras 2002 Pazaras, T. “Die frühchristliche Tradition in der mittelalterlichen Sarkophagkunst und in gleichzeitigen Sarkophagdarstellungen”, G. Koch (Hrsg.), Akten des Symposiums Frühchristliche Sarkophage, Marburg, 30.6-4.7.1999, Sarkophag-Studien 2, 167-178.
• Peschlow-Bindokat – Peschlow 1977/1978 Peschlow-Bindokat, A. – U. Peschlow, “Die Sammlung Turan Beler in Kumbaba bei Şile”, IstMitt 27/28, 310-362.
• Peschlow – Peschlow-Bindokat – Wörrle 2002
• Peschlow-Bindokat, A. – U. Peschlow – M. Wörrle, Die Sammlung Turan Beler in Kumbaba bei Şile (II). Antike und byzantinische Denkmäler von der bithynischen Schwarzmeerküste, IstMitt 52, 429-522.
• Peschlow 2005 Peschlow, U., “Überlegungen zur oströmischen Sarkophagskulptur. Ein neues Fragment aus Iznik/Nikaia”, Zwischen Polis, Provinz und Peripherie, (ed. L. Hoffmann), Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik Bd. 7, 823-844.
• Pülz 2001 Pülz, A., “Das sog. Lukasgrab in Ephesos. Ein Vorbericht der Nachuntersuchungen 1997-2000”, MiChA 7, 9-25. Reisch – Knoll – Keil 1932
• Reisch, E. – F. Knoll – J. Keil, Die Marienkirche in Ephesos, FiE IV-1, Vienna.
• Rossi 1890 Rossi, G. B., Bollettino di archeologia Cristiana, Roma.
• Roux 1998 Roux, G., Salamine de Chypre XV. La Basilique de la Campanopétra, Paris.
• Russo 1991 Russo, E., Sculture del complesso eufrasiano di Parenzo, Napoli.
• Russo – Büyükkolancı 2010 Russo, E. – M. Büyükkolancı, Scultura della Prima Bazilica di San Giovanni a Epheso, Quaderni della Rivista di Bizantinistica 15, Spoleto.
• Schaff 2007 Schaff, Ph., Lactantius. Of The Manner in Which the Persecutors Died, The Anti‐Nicene Fathers: Fathers of The Third and Fourth Century, VII. Grand Rapids, MI: Christian Classics Etheral Library.
• Sodini 2002 Sodini, J. P., “La Sculpture “Proconnésienne” de Damous el Karita à Carthage: avant ou après 533? “, Mélanges Gilbert Dagron (Travaux et Mémoirs, 14), 579-592.
• Soteriou 1929 Soteriou, G. A., “Αί παλαιοχριστιαυιxαί βασιλιxαί τη̃ς ΄Ελλάδος”, ArchEph 161-248.
• Spieser 1996 Spieser, J. M., Das mittelalaterliche Byzanz, München.
• Terry 1988 Terry, A., “The Sculpture at the Cathedral of Eufrasius in Poreč” DOP 42, 13-64.
• Tezcan 1989 Tezcan, H., Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi, İstanbul.
• Tiryaki 2012 Tiryaki, A., “Rhodiapolis Piskoposluk Kilisesi’ne ait Bir Grup Korkuluk Levhası”, Olba XX, 493-514.
• Tagliaferri 1981 Tagliaferri, A., “Corpus” della scultura altomedioevale X, La Diocesi di Aquileia e Grado, Spoleto.
• Turak 2011 Turak, Ö., Roma Dönemi Pamphylia Lahitleri ve Atölye Sorunu (İÜ SBE Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Ulbert 1969 Ulbert, Th., Studien zur dekorativen Reliefplastik des östlichen Mittelmeerraumes (Schrankenplatten des 4. - 10. Jh.), München.
• Ulbert 1969-1970 Ulbert, Th. “Untersuchungen zu den Byzantinischen Reliefplatten des 6. bis 8. Jahrhunden”, IstMitt 19-20, 339–357
• Underwood 1966 Underwood, P. A., The Kariye Djamii III, New York. Wamser – Zahlhaas 1998
• Wamser, L. – G. Zahlhaas, Rom und Byzanz. Archäologische Kostbarkeiten aus Bayern. Prähistorische Staatssammlung München, München.
• Weitmann 1982 Weitzmann, K., Die Ikonen, Wien.
• Westphalen 1998 Westphalen, S. “Die Basilika von Priene. Architektur und liturgische Ausstattung”, IstMitt 48, 279–340.
• Yalçın 2001 Yalçın, A. B., “Anadolu’da Orta Bizans Dönemi Mimari Plastiği ve Bilinmeyen Bir Örnek”, V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 549-556.
• Yavuz 2011 Yavuz, B. G., Birgi. Coğrafyası, Halk Bilgisi, Tarihçesi, Tarihi Yerleri, İzmir.
• Zuliani 1970 Zuliani, F., I marmi di San Marco. Uno studio ed un catalogo della scultura ornamentale marciana fino all’ XI secolo (Alto Medioevo, 2), Venezia.