Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylere Serbest Zaman Becerisinin Öğretiminde Kendini Yönetme Stratejilerinin Etkililiği

Yıl 2024, Cilt: 43 Sayı: 1, 565 - 615, 30.06.2024

Akın Gönen , Gökhan Uslucan

https://doi.org/10.7822/omuefd.1359853

Öz

Tipik gelişim gösteren bireylerin çoğu serbest zamanlarını dinlenerek, başkalarıyla arkadaş olarak, ilgi alanlarını keşfederek ve yeni beceriler öğrenerek geçirmektedir. Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan bireylerin ise serbest zamanla ilgili etkinlik repertuvarının sınırlı olması uygun olmayan davranışların gözlenmesine veya farklı ortamlarda becerilerin kolayca gösterilmemesine neden olabilmektedir. Bu bakımdan çalışmada, kendini yönetme öğretiminin OSB olan katılımcıların kendini yönetme stratejilerini kazanması ve sürdürmesi üzerine olan etkisi incelenmiştir. Bununla birlikte katılımcıların stratejileri kullanarak serbest zaman becerilerinden biri olan bulmaca çözmeyi kazanması ve sürdürmeleri, kullanılan stratejileri ve bulmaca çözmeyi ne düzeyde genelleyebildiği amaçlanmıştır. Sosyal geçerlik verilerinin toplanması amacıyla ise annelerin ve öğretmenlerin görüşleri incelenmiştir. Araştırma, tek denekli araştırma modellerinden katılımcılar arası
yoklama evreli çoklu yoklama modeli kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın katılımcı grubu, OSB tanısı alan ve 11-12 yaşları arasında olan üç kişiden oluşmaktadır. Araştırma bulguları, kendini yönetme öğretiminin OSB olan bireylerin stratejileri kazanmasında etkili olduğunu ve uygulamadan sonra da stratejileri kullanmaya devam ettiklerini göstermiştir. Kendini izleme, kendini değerlendirme ve kendini pekiştirmeden oluşan kendini yönetme stratejilerini kullanan katılımcıların bulmaca çözme düzeylerinde artış olduğu, uygulamadan sonraki 2., 4. ve 6. haftalarda kazanımları sürdürdüğü, farklı kişi ve ortamlara genellediği tespit edilmiştir. Sosyal geçerlik bulgularıyla ilgili, kendini yönetme stratejileri ve serbest zaman becerisi hakkında anne ve öğretmen görüşlerinin olumlu olduğu görülmüştür. Ortaya çıkan sınırlılıklar ve bulgular doğrultusunda ileri araştırmalar için önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kendini Yönetme, Serbest Zaman Becerileri, Otizm Spektrum Bozukluğu, Tek Denekli Araştırma

Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylere Serbest Zaman Becerisinin Öğretiminde Kendini Yönetmenin Etkililiği

Öz

Normal gelişim gösteren bireylerin çoğu serbest zamanlarını dinlenerek, başkalarıyla arkadaş olarak, ilgi alanlarını keşfederek ve yeni beceriler öğrenerek geçirmektedir. Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan bireyler ise serbest zaman becerilerinde zorlanmaktadır. Serbest zamanla ilgili etkinlik repertuvarının sınırlı olması, uygun olmayan davranışların gözlenmesine veya farklı ortamlarda becerilerin kolayca gösterilmemesine neden olabilmektedir. Bu çalışmada, kendini yönetme öğretiminin OSB olan katılımcıların kendini yönetme stratejilerini kazanması ve sürdürmesi üzerine olan etkisi incelenmiştir. Bununla birlikte katılımcıların stratejileri kullanarak serbest zaman becerilerinden biri olan bulmaca çözmeyi kazanmaları ve sürdürmeleri, kullanılan stratejileri ve bulmaca çözmeyi ne düzeyde genelleyebildiği amaçlanmıştır. Sosyal geçerlik verilerinin toplanması amacıyla ise annelerin ve öğretmenlerin görüşleri incelenmiştir. Araştırma, tek denekli araştırma modellerinden katılımcılar arası yoklama evreli çoklu yoklama modeli kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın katılımcıları, otizm tanısı alan ve 11-12 yaşları arasında olan üç öğrencidir. Araştırma bulguları, kendini yönetme öğretiminin OSB olan bireylerin stratejileri kazanmasında etkili olduğunu ve uygulamadan sonra da stratejileri kullanmaya devam ettiklerini göstermiştir. Kendini izleme, kendini değerlendirme ve kendini pekiştirmeden oluşan kendini yönetme stratejilerini kullanan katılımcıların bulmaca çözme düzeylerinde artış olduğu, uygulamadan sonraki 2., 4. ve 6. haftalarda kazanımları sürdürdüğü, farklı kişi ve ortamlara genellediği tespit edilmiştir. Sosyal geçerlik bulgularıyla ilgili, kendini yönetme stratejileri ve serbest zaman becerisi hakkında anne ve öğretmen görüşlerinin olumlu olduğu görülmüştür. Ortaya çıkan sınırlılıklar ve bulgular doğrultusunda ileri araştırmalar için önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kendini yönetme, serbest zaman becerileri, otizm spektrum bozukluğu, tek denekli araştırma

Kaynakça

• Agran, M. (1997). Student directed learning: Teaching self-determination skills. Brooks-Cole.
• Aitchison, C. (2000). Young disabled people, leisure and everyday life: Reviewing conventional definitions for leisure studies. Annals of Leisure Research, 3(1), 1-20.
• Alpdoğan, Y. & Sazak-Duman, E. (2023). Otizm spektrum bozukluğu olan bireylerin sınırlı ve tekrarlayıcı davranışlarının günlük yaşam etkinlikleri üzerindeki etkisine yönelik öğretmen görüşleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 20(1), s.369-388.
• Altun, D. E., & Yücesoy-Özkan, Ş. (2018). Serbest zaman becerilerinin öğretiminde hata düzeltmesi yapılarak ve yapılmadan sunulan video ipucunun karşılaştırılması. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 37(2), 15-33.
• American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington (DC): American Psychiatric Association.
• Armendariz, V., & Hahs, A. D. (2019). Teaching leisure activities with social initiations through video prompting. Journal of Behavioral Education, 28, 479-492.
• Avcıoğlu, H. (2012). Zihinsel yetersizliği olan çocuklara sosyal beceri kazandırmada kendini yönetme stratejileri doğrultusunda hazırlanan öğretim programının etkililiği. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 12(1), 329-351.
• Aykut, Ç., (2020). Increasing self-evaluation use through video feedback to ımprove academic engagement among students with ıntellectual disabilities. International Journal of Progressive Education, 16(1), 111-124.
• Blum-Dimaya, A., Reeve, S. A., Reeve, K. F., & Hoch, H. (2010). Teaching children with autism to play a video game using activity schedules and game-embedded simultaneous video modeling. Education and Treatment of Children, 33(3), 351-370.
• Brooks, A., Todd, A. W., Tofflemoyer, S., & Horner, R. H. (2003). Use of functional assessment and a self-management system to increase academic engagement and work completion. Journal of Positive Behavior Interventions, 5(3), 144-152.
• Burgess, A. F., & Gutstein, S. E. (2007). Quality of life for people with autism: Raising the standard for evaluating successful outcomes. Child and Adolescent Mental Health, 12(2), 80-86.
• Callahan, K., & Rademacher, J. A. (1999). Using self-management strategies to increase the on-task behavior of a student with autism. Journal of Positive Behavior Interventions, 1(2), 117-122.
• Carlile, K. A., Reeve, S. A., Reeve, K. F., & DeBar, R. M. (2013). Using activity schedules on the iPod touch to teach leisure skills to children with autism. Education and Treatment of Children, 33-57.
• Carr, M. E., Moore, D. W., & Anderson, A. (2014a). Self-management interventions on students with autism: A meta-analysis of single-subject research. Exceptional Children, 81(1), 28-44.
• Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Self-management. In Applied Behavior Analysis. Pearson Education, Inc.
• Çay, E. (2019). Özel gereksinimli bireylere serbest zaman becerilerinin öğretimine yönelik yapılan araştırmaların incelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 47, 439-455.
• Çuhadar, S., & Diken, I. H. (2011). Effectiveness of instruction performed through activity schedules on leisure skills of children with autism. Education and Training in Autism and Developmental Disabilities, 386-398.
• Dağseven Emecen D., Aykut, Ç., Karasu, N., & Dayı, E. (2019). The effects of picture cues and self-ınstruction in teaching cooking skills to children with ıntellectual disabilities. Kalem Uluslararası Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, 9(17), 435-448.
• Datlow Smith, M., & Targett, P. S. (2009). Critical life skills. In P. Wehman, M. Datlow-Smith, & C. Schall (Eds.), Autism & the transition to adulthood: Success Beyond the Classroom. (pp. 209-231). Baltimore: Paul H. Brookes Publishing Co.
• Dollar, C. A., Fredrick, L. D., Alberto, P. A., & Luke, J. K. (2012). Using simultaneous prompting to teach independent living and leisure skills to adults with severe intellectual disabilities. Research in Developmental Disabilities, 33(1), 189-195.
• Edrisinha, C., O’Reilly, M. F., Choi, H. Y., Sigafoos, J., & Lancioni, G. E. (2011). “Say Cheese”: Teaching photography skills to adults with developmental disabilities. Research in Developmental Disabilities, 32(2), 636-642.
• Erbaş, D. (2018). Güvenirlik. E. Tekin-İftar (Ed.), Eğitim ve davranış bilimlerinde tek-denekli araştırmalar içinde (2.baskı, s. 109-128). Anı Yayıncılık
• Eyiip, Ö. D., Ergenekon, Y., & Çolak, A. (2018). Preparation of an activity schedule involving leisure time activities and teaching of on-schedule by a mother with an adolescent with ASD. International Online Journal of Educational Sciences, 10(2), 207-220.
• Fidan, A. (2016). Tek denekli araştırmalar. E. Tekin-İftar (Ed.), Uygulamalı davranış analizi içinde (ss. 147-210). Vize Yayıncılık.
• Fritz, J. N., Iwata, B. A., Rolider, N. U., Camp, E. M., & Neidert, P. L. (2012). Analysis of self‐recording in self‐management interventions for stereotypy. Journal of Applied Behavior Analysis, 45(1), 55-68.
• Ganz, J. B., & Sigafoos, J. (2005). Self-monitoring: Are young adults with MR and autism able to utilize cognitive strategies independently?. Education and Training in Developmental Disabilities, 24-33.
• Gönen, A. (2023). Otizm spektrum bozukluğu olan bireylere serbest zaman becerilerinin kazandırılmasıyla ilgili araştırmalar ne söylüyor: Son 20 yıl. 2. Otizm Araştırmaları Sempozyumu. Konya, 2023.
• Gönen, A., & Çıkılı, Y. (2023). Otizm spektrum bozukluğu olan öğrencilere kendini yönetme öğretiminin kendini yönetme, etkinlikle ilgilenme ve etkinliği tamamlama becerileri üzerine etkililiği. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, Erken Görünüm. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.1265574
• Hammond, D., & Gast, D. L. (2010). Descriptive analysis of single subject research designs: 1983—2007. Education and Training in Autism and Developmental Disabilities, 45(2), 187-202.
• Hampshire, P. K., Butera, G., & Bellini, S. (2011). Self-management and parents as ınterventianists: ımpraving homework performance in middle school students with disabilities. Beyond Behavior, 21(1), 28-34.
• Haytabay-Sosun, T., & Özdemir, S. (2012). Görme Engelli öğrencilerin okuma etkinliğinde dikkatini sürdürme becerileri üzerine kendini izleme tekniğinin etkililiği. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 13(2), 25-44.
• Hawkins, B. A., Peng, J., Hsieh, C., & Eklund, S. J. (1999). Leisure constraints. A replication and extension of construct development. Leisure Sciences, 21(3), 179–192. IVO-ODS, (2020). Otizm spektrum bozukluğu kapsamlı değerlendirme seti. https://www.ivo-ods.com/ (Erişim Tarihi: 21 Temmuz 2023).
• Jerome, J., Frantino, E. P., & Sturmey, P. (2007). The effects of errorless learning and backward chaining on the acquisition of internet skills in adults with developmental disabilities. Journal of Applied Behavior Analysis, 40(1), 185-189.
• Karaaslan, Ö. (2022). The effectiveness of graduated guidance on teaching leisure skills to children with autism spectrum disorder: Teaching leisure skills to children with autism spectrum disorder. International Journal of Curriculum and Instruction, 15(1), 396-406.
• Keser, F., & Cavkaytar, A. (2021). Effectiveness of the Family Training Program for the Teaching a Leisure Skill to Children with Special Needs (LEP). Anadolu Journal of Educational Sciences International (AJESI), 11(2).
• Koegel, L. K., Harrower, J. K., & Koegel, R. L. (1999). Support for children with developmental disabilities in full inclusion classrooms through self-management. Journal of Positive Behavior Interventions, 1(1), 26-34.
• Koegel, L. K., Park, M. N., & Koegel, R. L. (2014). Using self-management to improve the reciprocal social conversation of children with autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44(5), 1055-1063.
• Kolbenschlag, C. M., & Wunderlich, K. L. (2021). The effects of self-monitoring on on-task behaviors in ındividuals with autism spectrum disorders. Journal of Behavioral Education, 30(1), 80-91.
• Kurnaz, E., & Yanardag, M. (2018). The effectiveness of video self-modeling in teaching active video game skills to children with autism spectrum disorder. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 30, 455-469.
• Kurt, O., & Tekin-Iftar, E. (2008). A comparison of constant time delay and simultaneous prompting within embedded instruction on teaching leisure skills to children with autism. Topics in Early Childhood Special Education, 28(1), 53-64.
• Küçüközyiğit, M. S., & Özdemir, S. (2017). Görme yetersizliğinden etkilenmiş öğrencilerde matematikte çarpma işlem akıcılığını arttırmada kendini izleme tekniğinin etkililiği. Hacettepe Eğitim Dergisi, 32(3), 676-694.
• Lee, S., Simpson, R. L., & Shogren, K. A. (2007). Effects and implications of self -management for students with autism. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 22, 2–13.
• Lee, G. T., Chen, J., Xu, S., Feng, H., & Guo, Z. (2018). Effects of self-monitoring intervention on independent completion of a daily living skill for children with autism spectrum disorders in China. Child & Family Behavior Therapy, 40(2), 148-165.
• Leyser, Y., & Cole, K. B. (2004). Leisure preferences and leisure communication with peers of elementary students with and without disabilities: Educational implications. Education, 124(4).
• Liu, Y., Moore, D. W., & Anderson, A. (2015). Improving social skills in a child with autism spectrum disorder through self-management training. Behaviour Change, 32(4), 273-284.
• Mannell, R. C. (2007). Leisure, health and well-being. World Leisure Journal, 49(3), 114-128.
• Mechling, L. C., Gast, D. L., & Seid, N. H. (2009). Using a personal digital assistant to increase independent task completion by students with autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 39(10), 1420-1434.
• Mithaug, D. K., & Mithaug, D. E. (2003). Effects of teacher‐directed versus student‐directed instruction on self‐management of young children with disabilities. Journal of Applied Behavior Analysis, 36(1), 133-136. National Autism Center [NAC] (2015). Findgs and conclusions: national standars projects, Phase-2. 12 Ağustos 2023, https://www.nationalautismcenter.org/090605-2/
• National Professional Development Center on Autism Spectrum Disorders [NPDC] (2014). Evidence-based practies. 12 Ağustos 2023, https://autismpdc.fpg.unc.edu/evidence-based-practices
• Newman, B., Buffington, D. M., O'grady, M. A., McDonald, M. E., Poulson, C. L., & Hemmes, N. S. (1995). Self-management of schedule following in three teenagers with autism. Behavioral Disorders, 20(3), 190-196.
• Newman, B., Buffington, D. M., & Hemmes, N. S. (1996). Self-reinforcement used to increase the appropriate conversation of autistic teenagers. Education and Training in Mental Retardation and Developmental Disabilities, 304-309.
• Newman, B., Reinecke, D. R., & Meinberg, D. L. (2000). Self‐management of varied responding in three students with autism. Behavioral Interventions, 15(2), 145-151.
• Newman, B., & Ten Eyck, P. (2005). Self-management of initiations by students diagnosed with autism. The Analysis of Verbal Behavior, 21(1), 117-122.
• Palmen, A., & Didden, R. (2012). Task engagement in young adults with high-functioning autism spectrum disorders: Generalization effects of behavioral skills training. Research in Autism Spectrum Disorders, 6(4), 1377-1388.
• Reinecke, D. R., Newman, B., & Meinberg, D. L. (1999). Self-management of sharing in three pre-schoolers with autism. Education and Training in Mental Retardation and Developmental Disabilities, 312-317.
• Reinecke, D. R., Krokowski, A., & Newman, B. (2018). Self-management for building independence: Research and future directions. International Journal of Educational Research, 87, 119-126.
• Rogers, L., Hemmeter, M. L., & Wolery, M. (2010). Using a constant time delay procedure to teach foundational swimming skills to children with autism. Topics in Early Childhood Special Education, 30(2), 102-111.
• Rosenbloom, R., Mason, R. A., Wills, H. P., & Mason, B. A. (2016). Technology delivered self-monitoring application to promote successful inclusion of an elementary student with autism. Assistive Technology, 28(1), 9-16.
• Singh, N. N., Lancioni, G. E., Manikam, R., Winton, A. S., Singh, A. N., Singh, J., & Singh, A. D. (2011). A mindfulness-based strategy for self-management of aggressive behavior in adolescents with autism. Research in Autism Spectrum Disorders, 5(3), 1153-1158.
• Skinner, C. H., & Smith, E. S. (1992). Issues surrounding the use of self-management interventions for increasing academic performance. School Psychology Review, 21(2), 202.
• Sönmez, M., & Yücesoy-Özkan, Ş. (2012). Gelişimsel yetersizliği olan öğrencilere dışarı çıkmak üzere uygun biçimde hazırlanma becerisinin öğretiminde kendini yönetme stratejilerinin etkileri. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(1), 151-166.
• Sönmez-Kartal, M., & Yücesoy-Özkan, S. (2015). Effects of class-wide self-monitoring on on-task behaviors of preschoolers with developmental disabilities. Education and Training in Autism and Developmental Disabilities, 50(4), 418-432.
• Stahmer, A. C., & Schreibman, L. (1992). Teaching children with autism appropriate play in unsupervised environments using a self‐management treatment package. Journal of Applied Behavior Analysis, 25(2), 447-459.
• Steinbrenner, J. R., Hume, K., Odom, S. L., Morin, K. L., Nowell, S. W., Tomaszewski, B., Szendrey, S., McIntyre, N. S.,
• Yücesoy-Özkan, S., & Savage, M. N. (2020). Evidence-based practices for children, youth, and young adults with Autism. The University of North Carolina at Chapel Hill, Frank Porter Graham Child Development Institute, National Clearinghouse on Autism Evidence and Practice Review Team.
• Tanner, K., Hand, B. N., O’Toole, G., & Lane, A. E. (2015). Effectiveness of interventions to improve social participation, play, leisure, and restricted and repetitive behaviors in people with autism spectrum disorder: A systematic review. American Journal of Occupational Therapy, 69(5).
• Tekin-İftar, E. (2018). Çoklu yoklama modelleri. E. Tekin-İftar (Ed.), Eğitim ve davranış bilimlerinde tek-denekli araştırmalar içinde (ss. 217-244). Anı Yayıncılık.
• Torres, R., DeBar, R. M., Reeve, S. A., Meyer, L. S., & Covington, T. M. (2018). The effects of a video-enhanced schedule on exercise behavior. Behavior Analysis in Practice, 11, 85-96.
• Töret, G., Aykut, Ç., Babacan, A., & Özkubat, U. (2015). Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarda akademik başarı düzeyleri üzerinde kendini izleme stratejisinin etkisinin incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 16(02), 125-147.
• Tufan, S., & Aykut, Ç. (2018). Şemaya dayalı strateji ve kendini izlemenin hafif düzeyde zihinsel engelli öğrencilerin sözlü problem çözme performanslarına etkisi. Elementary Education Online, 17(2).
• Turygin, N. C., & Matson, J. L. (2014). Adaptive behavior, life skills, and leisure skills training for adolescents and adults with autism spectrum disorders. In Volkmar, F. R., Reichow, B., & McPartland, J. C. (Eds.). Adolescents and adults with autism spectrum disorders (pp. 131-160). New York, NY: Springer New York.
• Torkildsen G. (2005). Recreation and leisure management (5th ed.). London and New York: Routledge, Taylor and Francis Group.
• Villante, N. K., Lerman, D. C., Som, S., & Hunt, J. C. (2021). Teaching adults with developmental disabilities to problem solve using electronic flowcharts in a simulated vocational setting. Journal of Applied Behavior Analysis, 54(3), 1199-1219.
• Volkmar, F. R., Reichow, B., & McPartland, J. C. (2014). Adolescents and adults with autism spectrum disorders. New York: Springer.
• Vuran, S. (2008). Empowering Leisure Skills in Adults with Autism: An Experimental Investigation through the Most to Least Prompting Procedure. International Journal of Special Education, 23(1), 174-181.
• Yanardağ, M., Birkan, B., Yılmaz, İ., Konukman, F., Ağbuğa, B., & Lieberman, L. (2011). The effects of least-to-most promptıng procedure ın teachıng basıc tennıs skılls to chıldren wıth autısm. Kinesiology, 43(1), 44-55.
• Yılmaz, I., Birkan, B., Konukman, F., & Erkan, M. (2005). Using a constant time delay procedure to teach aquatic play skills to children with autism. Education and Training in Developmental Disabilities, 171-182.
• Yücesoy-Özkan, Ş., & Sönmez, M. (2011). Yetersizliği olan bireylerle yapılmış ve kendini yönetme stratejilerinin kullanıldığı tek denekli araştırmaların incelenmesi: Bir meta-analiz çalışması. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 11(2), 95-821.
• Yücesoy-Özkan, Ş., Gürsel, O., & Kırcaali-İftar, G. (2014). Zihin yetersizliği olan öğrencilere yönelik hazırlanan kendini yönetme stratejileri öğretim paketinin etkililiği. İlköğretim Online, 13(1), 94-108.
• Xu, S., Wang, J., Lee, G. T., & Luke, N. (2017). Using self-monitoring with guided goal setting to increase academic engagement for a student with autism in an inclusive classroom in China. Journal of Special Education, 51(2), 106–114.
• Wehmeyer, M. L., Sands, D. J., Doll, B., & Palmer, S. (1997). The development of self‐determination and implications for educational interventions with students with disabilities. International Journal of Disability, Development and Education, 44(4), 305-328.
• Wehmeyer, M. L. (2003). Self-determination, vocational rehabilitation, and workplace supports. Journal of Vocational Rehabilitation. 19, 67–69.
• Westwood, P. (2011). Commonsense methods for children with special educational needs. (6th ed.). Routledge.