Ortaokul Fen Bilimleri Ders Kitaplarındaki İdeolojik Örüntüler

Yıl 2024, Cilt: 43 Sayı: 1, 617 - 645, 30.06.2024

Ayhan Ural , Sema Özkan Palavaroğlu

https://doi.org/10.7822/omuefd.1386839

Öz

Bu çalışmanın amacı ortaokul fen bilimleri ders kitaplarındaki enerji kaynakları ve santralleri ile küresel ısınma ve iklim değişikliği konularının anlatımında kullanılan ideolojik örüntüler üzerine bir çözümleme yapmaktır. Nitel araştırma yaklaşımının benimsendiği araştırmada veriler, doküman incelemesi tekniği ile toplanmıştır. Araştırmanın verileri, eleştirel söylem analizi yoluyla sosyo-bilişsel yaklaşım ile çözümlenmiştir. Ulaşılan sonuca göre, enerji kaynakları ve santralleri ile küresel ısınma ve iklim değişikliği konularının anlatımında kullanılan ifadelerde, açık ve/veya örtülü olarak neoliberalizmin etkileri görülmüştür. Ders kitaplarında ele alınan konuların anlatımındaki ifadelerin, kitlesel sorumluluğa sahip olanların eylemlerini bireysel sorumluluğa indirgediği; bireysellik değerlerini ‘iyi’ bir tüketici ve serbest piyasa odaklı bir vatandaş temelinde ele aldığı belirlenmiştir. Ayrıca ders kitaplarındaki ifadelerin bireysel sorumlulukları ve standartlaşma gibi değerleri vurguladığı; toplumsal duyarlılık, toplumsal fayda, karşılıklılık ve etik değerlere yer vermediği, toplulukçu unsurları barındırmadığı görülmüştür. Ortaokul fen bilimleri ders kitapları, çevre sorunlarına yer vermesi ve/veya çözüm önerileri ile göstergebilimsel açıdan çevreci bir kurguyla inşa edilmiştir. Elde edilen sonuçlar ortaokul fen bilimleri ders kitaplarının çevreye duyarlı ve yararlı unsurları işaret ettiğinin altını çizse de kurgu boyutunda anılan kitapların küresel sermaye ve onun geleneksel dinamikleri etrafında şekillendiğini özellikle eleştirel pedagoji bağlamında özgürleşmeye yeterli katkıda bulunamadığını göstermektedir. Araştırma sonuçlarından hareketle fen bilimleri ders kitaplarında yer alan ve toplumun genelini ilgilendiren içerikler, sosyal, politik, kültürel ve tarihsel yapılar öğrencilerin yaş, bilgi ve deneyimleri bağlamı ile daha yakın ilişkilendirilebilir. Sonuç olarak ortaokul fen bilimleri ders kitaplarında, özellikle toplumun genelini ilgilendiren konularda, öğrencilerin kendi yaşanmışlıklarını ortaya koyabilecekleri alanlar yaratan; “özgürleştirici” bir pedagojiye yer verilmesi önerilebilir.

Anahtar Kelimeler

Ders kitabı, fen bilimleri dersi, ideoloji, ideolojik örüntü

Ideological Patterns in Secondary School Science Textbooks

Öz

This study aims to analyze the ideological patterns used in the narration of energy sources and power plants, global warming, and climate change in secondary school science textbooks. A qualitative research approach was adopted, and data were collected through document analysis. Data were analyzed with a socio-cognitive approach through critical discourse analysis. According to the results, the effects of neoliberalism were seen explicitly and/or implicitly in the expressions used in the narration of energy resources and power plants, global warming, and climate change. We determined that the expressions used in the textbooks reduce the actions of those who have collective responsibility to individual responsibility and that they deal with the values of individuality based on a 'good' consumer and a free market-oriented citizen. In addition, we observed that the statements in the textbooks emphasised individual responsibilities and values such as standardisation; they did not include social sensitivity, social benefit, reciprocity, and ethical values and did not contain collectivist elements. Secondary school science textbooks were constructed with environmentalist fiction in terms of semiotics by including environmental problems and proposing solutions. Although the obtained results underline that secondary school science textbooks point to environmentally sensitive and valuable elements, they show that in the dimension of fiction, these textbooks are shaped around global capital and its traditional dynamics and do not contribute sufficiently to emancipation, especially in the context of critical pedagogy. Based on the results, the content as well as the social, political, cultural, and historical structures in science textbooks that concern society in general can be more closely related to the students' age, knowledge, and experiences. As a result, it can be suggested that secondary school science textbooks should include an "emancipatory" pedagogy that creates spaces for students to reveal their own experiences, especially on issues that concern society in general.

Anahtar Kelimeler

Textbook, science course, ideology, ideological pattern

Kaynakça

• Adıgüzel, E. (2010). Eğitimde yapısal dönüşüm, fonlanmış eğitim projeleri ve bıraktığı izler. Eleştirel Pedagoji, 9, 37-53.
• Althusser, L. (2000). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları (Y. Alp ve M. Özışık, Çev.). İstanbul: İletişim.
• Apple, M. W. (2006). Eğitim ve iktidar (E. Bulut, Çev.). İstanbul: Kalkedon.
• Apple, M. W. (2014). Official knowledge: Democratic education in a conservative age. New York, NY: Routledge.
• Apple, M. W. (2022). Öğretmenler ve metinler eğitimde toplumsal cinsiyet, sınıf ve iktidar ilişkileri (M. Sarı ve E. Yolcu, Çev.). İstanbul: Yeni İnsan.
• Apple, M. W. & Beyer, L. E. (1983). Social evaluation of curriculum. Educational Evaluation and Policy Analysis, 5(4), 425–434.
• Apple, M.W. & Christian-Smith, L.K. (1991). The politics of the textbook. In: M.W. Apple & L.K. Christian-Smith (Eds.), The politics of the textbook (pp. 1-21). New York: Routledge.
• Aronowitz, S. & Giroux, H. A. (1991). Textual authority, culture and politics of literacy. In M.W. Apple & L.K. Christian-Smith (Eds.), The politics of the textbook (pp. 213-241). New York: Routledge. Ballı, F. E. ve Kartal, S. (2020). Eğitimin siyasal işlevi; sosyal bilgiler ders kitabı örneği. Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 11(1), 36-49.
• Bauman, Z. (2018). Sosyolojik düşünmek (A. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Bazler, J.A. & Simonis, D.A. (1991). Are high school chemistry textbooks gender fair?. Journal of Research in Science Teaching, 28(4), 353-362.
• Bazzul, J. (2012). Neoliberal ideology, global capitalism, and science education: Engaging the question of subjectivity. Cultural Studies of Science Education, 7, 1001-1020.
• Bazzul, J. (2014). Critical discourse analysis and science education texts: Employing Foucauldian notions of discourse and subjectivity. Review of Education, Pedagogy, and Cultural Studies, 36, 422–437.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006). Toplumsal gerçeklik ve dil. İstanbul: Multiligual.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç-Çakmak, E., Akgün, Ö., Karadeniz, Ş., ve Demirel, F. (2019). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
• Canale, G. (2016). (Re)Searching culture in foreign language textbooks, or the politics of hide and seek. Language, Culture and Curriculum, 29(2), 225-243.
• Coşkun, R. (2009). Yönetim-Organizasyon ders kitaplarında biçim ve ideoloji. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 4(1), 239-258.
• Çayır, K. (2014). Biz kimiz? Ders kitaplarında kimlik, yurttaşlık, haklar. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Çubukçu, H. ve Sivaslıgil, P. (2007). İngilizce ders kitaplarında cinsiyetçilik. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(34), 25-32.
• Dardot, P. ve Laval, C. (2012). Dünyanın yeni aklı: Neoliberal toplum üzerine deneme (I. Ergüden, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Dökmen, Z. (1995). İlkokul ders kitaplarının cinsiyet rolleri açısından incelenmesi, 3P, 3(2), 38- 44.
• Eagleton, T. (1996). İdeoloji (M. Özcan, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Erten, S. (2004). Çevre eğitimi ve çevre bilinci nedir, çevre eğitimi nasıl olmalıdır?. Çevre ve İnsan Dergisi, 65-66.
• Erten, S. (2019). Çevre ve çevre bilinci. C. Aydoğdu ve S. Kıngır (Ed.), Fen öğretimi içinde, (s. 305-344). Ankara: Nobel.
• Erten, S., Köseoğlu, P. ve Gök, B. (2022). Fen öğretim programlarında çevre eğitimi: Türkiye, Kanada, Amerika örneği. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (63), 220-246.
• Esen, Y. ve Bağlı, M.T. (2003). İlköğretim ders kitaplarındaki kadın ve erkek resimlerine ilişkin bir inceleme. A.Ü.E.B.F. Dergisi, 35(1-2), 143-154.
• Esen, Y. (2007). Sexism in school textbooks prepared under education reform in Turkey. Journal For Critical Education Policy Studies, 5(2).
• Fairclough, N. (1992), Discourse and social change. Cambridge: Polity Press.
• Fairclough, N. & Wodak, R. (1997). Critical Discourse Analysis. In T. A. Van Dijk (Ed.). Discourse studies: A multidisciplinary introduction (pp. 258- 284). London: Sage.
• Foucault, M. (2003). So is it important to think?. In P. Rabinow & N. Rose (Eds.), The essential Foucault, selections from essential works of Foucault, 1954–1984 (pp. 170–174). New Press.
• Foucault, M. (2007). Cinselliğin tarihi (H. U. Tanrıöver, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Foucault, M. (2015). Seçme yazılar 4: İktidarın gözü (I. Ergüden, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Freire, P. (2019). Ezilenlerin pedagojisi (D. Hattatoğlu ve E. Özbek, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Freire, P. (2022). Öfkenin pedagojisi (B. Genç, Çev.). İstanbul: Yeni İnsan.
• Gümüşoğlu, F. (2008). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Toplum ve Demokrasi Dergisi, 2(4), 39-50.
• Hall S. (1994). İdeolojinin yeniden keşfi: Medya çalışmalarında baskı altında tutulanın geri dönüşü. (M. Küçük, Ed.) Medya, İktidar, İdeoloji içinde (s. 57-103). Ankara: Ark.
• Hesapçıoğlu, M. (1994). Türkiye’de çevre eğitimi konusunda gelişmeler. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 6,115-122.
• Hofstede, G. (1980). Motivation, leadership and organization: Do American theories apply abroad?. Organizational Dynamics, 9(1), 42-63.
• Hofstede, G. (1983). The cultural relativity of organizational practices and theories. Journal of International Business Studies, 14(2), 75-89.
• Hofstede, G. (1984). Cultural dimensions in management and planning. Asia Pacific Journal of Management, 1(2), 81-99.
• İnal, K. (2004). Eğitim ve iktidar Türkiye’de ders kitaplarında demokratik ve milliyetçi değerler. Ankara: Ütopya.
• İnal, K. (2006). Neoliberal eğitim ve yeni ilköğretim müfredatının eleştirisi. Praksis, 14, 265-287.
• Kahn, R. (2008). From education for sustainable development to ecopedagogy: Sustaining capitalism or sustaining life. Green theory & praxis: The journal of ecopedagogy, 4(1).
• Kalia, N.N. (1980). Images of men and women in Indian textbooks. Comparative Education Review, 24(2), 209-223.
• Köseoğlu, F. ve Kavak, N. (2001). Fen öğretiminde yapılandırıcı yaklaşım. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(1 ), 139-148.
• McLaren, P. (1989). Life in schools, an introduction to critical pedagogy in the foundations of education. New York: Longman.
• McLaren, P. (2000). Che Guevara, Paulo Freire, and the pedagogy of revolution. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefied Publishers.
• Meyer, C. J. & Rosenblatt, P. C. (1987). Feminist analysis of family textbooks. Journal of Family Issues, 8(2), 247–252.
• Milli Eğitim Bakanlığı (2018). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, İlköğretim Fen Bilimleri Dersi (5., 6., 7. ve 8. Sınıflar) öğretim programı. Ankara: MEB Yayınları.
• Milli Eğitim Bakanlığı (2022). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Çevre eğitimi ve iklim değişikliği dersi öğretim programı. (6., 7. ve 8. Sınıflar) öğretim programı. Ankara: MEB Yayınları.
• Milli Eğitim Bakanlığı (2023). 5. Sınıf fen bilimleri ders kitabı. Erişim adresi https://ders.eba.gov.tr/ders/proxy/VCollabPlayer_v0.0.991/index.html#/main/curriculum/2/eba/5/feny?currID=f7594a7f011b6b9b2344f6de5775563f&expand=false&isSub=false&schoolSubType=3&backID=26d10a4f-b00f-6373-e411-2cc563cd147c
• Milli Eğitim Bakanlığı (2023). 6. Sınıf fen bilimleri ders kitabı. Erişim adresi https://ders.eba.gov.tr/ders/proxy/VCollabPlayer_v0.0.991/index.html#/main/curriculum/2/eba/6/feny?currID=c0b2c764e7f8100c42a960d4eda822b9&expand=false&isSub=false&schoolSubType=3&backID=26d10a4f-b00f-6373-e411-2cc563cd147c
• Milli Eğitim Bakanlığı (2023). 7. Sınıf fen bilimleri ders kitabı. Erişim adresi https://ders.eba.gov.tr/ders/proxy/VCollabPlayer_v0.0.991/index.html#/main/curriculum/2/eba/7/feny?currID=efa4f803b9421bb857f83edb45b4d02b&expand=false&isSub=false&schoolSubType=3&backID=26d10a4f-b00f-6373-e411-2cc563cd147c
• Milli Eğitim Bakanlığı (2023). 8. Sınıf fen bilimleri ders kitabı. Erişim adresi https://ders.eba.gov.tr/ders/proxy/VCollabPlayer_v0.0.991/index.html#/main/curriculum/2/eba/8/feny?currID=9247da7493d8cca0be60b57167dc6a44&expand=false&isSub=false&schoolSubType=3&backID=77685627-e5c7-a85c-37e8-87fa354b2778
• Norris, T. (2011). Consuming schools: Commercialism and the end of politics. Canada: University of Toronto Press.
• O’Connor, J. (1998). Natural causes: Essays in ecological marxism, s.144-157. New York & London: The Guilford Press.
• O’Reilly, P. & Borman, K. (1984). Sexism and sex discrimination in education. Theory In To Practice, 26(2), 110-116.
• Orhan, G. (2013). Türkiye’de çevre politikaları: Değişen söylemler, değişmeyen öncelikler. MEMLEKET Siyaset Yönetim, 8(19-20), 1-24.
• Özmen, Ü. (2018). Akp iktidarında ilkokul ve ortaokul müfredatları ve ders kitaplarının piyasalaştırılması. K. İnal ve G. Akkaymak, (Der.), A. Demirci, (Çev.) Türkiye’de eğitimin neoliberal dönüşümü (s. 65—76). Ankara: Töz.
• Pierce, C. (2013). Education in the age of biocapitalism: Optimizing educational life for a flat world. New York: Palgrave Macmillan.
• Pinar, W. F., Reynolds, W. M., Slattery, P., & Taubman, P. M. (1995). Understanding Curriculum as Political Text. Counterpoints, 17, (pp. 243–314). New York: Peter Lang.
• Pingel, F. (1999). UNESCO guidebook on research and textbook revision. Hannover: Hahn.
• Poole, R. (1993). Ahlak ve modernlik (M. Küçük, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Saario, T.N., Jaclin, C.N. & Tittle, C.K. (1973). Sex role stereotyping in the public schools. Harward Educational Review, 43(3), 386-414.
• Sharma, A. (2011). Global climate change: What has science education got to do with it?. Science & Education, 21, 33–53.
• Spring, J. (2022). Özgür eğitim (A. Ekmekçi, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• T. C. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, (2018). Ulusal enerji verimliliği eylem planı (2017-2023). Erişim adresi https://enerji.gov.tr/enerji-verimliligi
• Tobin, K. (2011). Global reproduction and transformation of science education. Cultural Studies of Science Education, 6(1), 127–142.
• Unesco, (1949). A Handbook for the improvement of textbooks and teaching materials as aids to international understanding, UNESDOC Digital Library, Paris: Unesco.
• Van Dijk, T. A. (1996). Discourse, power and access. In C. R. Caldas-Coulthard and M. Coulthard (Eds.), Texts and practices: Readings in critical discourse analysis (pp. 84-104). London: Routledge.
• Van Dijk, T. A. (1999). Söylemin yapıları ve iktidarın yapıları. (M. Küçük, Der.) Medya, iktidar, ideoloji içinde (s. 331-396). Ankara: Ark.
• Van Dijk, T. A. (2001). Multidisciplinary CDA: A plea for diversity. In R. Wodak and M. Meyer (Eds.), Methods of critical discourse analysis (pp. 95-120). London: Sage.
• Van Dijk, T. A. (2003). Söylem ve ideoloji: Çok alanlı bir yaklaşım. (B. Çoban ve Z. Özarslan, Der.) Söylem ve ideoloji-mitoloji-din-ideoloji içinde (s. 14-109). İstanbul: Su.
• Van Dijk, T. A. (2009). Critical Discourse Studies: A Socio-cognitive Approach. In R. Wodak and M. Meyer (Eds.), Methods of Critical Discourse Analysis (2nd edition) (pp. 95-120). London: Sage.
• Van Dijk, T. A. (2015). Ideology. In G. Mazzoleni (Ed.), The international encyclopedia of political communication. London: Wiley-Blackwell.
• Vincent, Andrew. (2006). Modern politik ideolojiler (A. Tüfekçi, Çev.). İstanbul: Paradigma. World Commission On Dams (2000). Dams and Development. A New Framework for Decision-Making. An Overview (WCD), London and Sterling: Earthscan.
• World nuclear ındustry status report (2021). Retrieved from https://www.worldnuclearreport.org/IMG/pdf/wnisr2021-lr.pdf
• World nuclear ındustry status report (2020). Retrieved from https://www.worldnuclearreport.org/IMG/pdf/wnisr2020-v2_hr.pdf
• Yayla, A. (2011). Siyasî düşünce sözlüğü. Ankara: Liberte.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin.
• Yıldız, N. (2008). Neoliberal küreselleşme ve eğitim. DÜ Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 11, 13-32.
• Zˇizˇek, S. (2008). The sublime object of ideology (New ed.). London: Verso.