İsmail Konevi's Conception about the Carrying Out of the Actions in the Context of the Treatise “Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk”

Yıl 2019, Sayı: 47, 137 - 179, 16.12.2019

İbrahim Bayram

https://doi.org/10.17120/omuifd.595157

Cited By: 2

Öz

Ismail Konevî who is one of the 18th century Ottoman scholars  is a person who has proved his identity as a mufasseer (the interpreter of the Quran) with the postscript that he has written in the tafsir of Baydâwî, and his identity as a theologian with the treatises that he has written in the field of kalam. One of his works in the aforementioned field is the treatise named “Teklîf-i mâ lâ yutâk”. In this treatise, which has different copies in various libraries, the author first dealt with the topic through the triple classification, and then went deeply into the issue by means of Ash'ari and Maturidi sources. Konevi, divided the actions which were brought forward, but weren’t possible to carry out, into three parts; the first action was impossible in terms of the reason and the laws of nature, the second  action was possible in terms of the reason,but was  impossible in terms of the natural laws, and the last action was possible in both ways, but the carrying out the action was contrary to the divine knowledge. The scholar focused his attention more on whether the last part could be included in the first part. He, opposed some Ash'ari people who considered that the carrying out of the actions in the third section was impossible in essence with the thought that it was contrary to the knowledge of Allah, therefore, included these actions in the first part, and in this respect he used a language that supported the Maturidi approach.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Bring Forward, Ismail Konevi, Impossible, Successor

“Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk” Risalesi Bağlamında İsmail Konevî’nin Teklif Anlayışı

Öz

Osmanlı’nın XVIII. Yüzyıl âlimlerinden biri olan İsmail Konevî, Beyzâvî
tefsirine yazdığı haşiye ile müfessir kimliğini ortaya koyduğu gibi kelam
alanında kaleme aldığı risaleler ile de mütekellim hüviyetini izhar etmiş bir
şahsiyettir. Onun bu sahada verdiği eserlerden biri de teklif-i mâ lâ yutâk konusuna
tahsis edilen ve aynı isimle anılan risalesi olmuştur. Çeşitli kütüphanelerde
farklı nüshaları bulunan bu risalesinde müellif, önce konuyu üçlü bir tasnif
üzerinden ele almış, sonrasında kimi Eş‛arî
ve Mâtürîdî kaynaklar eşliğinde meseleye derinlik kazandırmıştır. Konevî, teklif-i
mâ lâ yutâkı; ilki aklen ve âdeten imkânsız, ikincisi aklen mümkün âdeten imkansız
ve sonuncusu her iki yönden de mümkün, ancak gerçekleşmesi ilahi ilme aykırı iş
ile teklif şeklinde üç bölüme ayırmış, ilgisini ise daha çok son kısmın birincisine
dâhil olup olmayacağı üzerine yoğunlaştırmıştır. O, Allah’ın ilmine aykırı
olduğu teziyle üçüncü bölümdeki teklifin vukuunu özü itibariyle imkansız gören
ve onu birinci kısma dâhil eden kimi Eş‛arî
zevata muhalefet etmiş ve bu hususta Mâtürîdî yaklaşımı destekleyen bir dil
kullanmıştır.   

Anahtar Kelimeler

İsmail Konevî, teklif, muhal, Eş‛arî, Mâtürîdî

Kaynakça

• Akpınar, Cemil. “Hasan Çelebi, Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si 16: 313-315. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Alukah el-Meclisü’l-İlmî. “İşrâfu’d-Doktor Sa‛d b. Abdullah el-Humeyyid”. Erişim: 27 Haziran 2019. http://majles.alukah.net/t163955/.
• Âmidî, Ebü'l-Hasan Seyfeddin. Ebkâru’l-efkâr fî usuli’d-din. Thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Arabacı, Caner. 1900-1924 Yılları Arası Konya Medreseleri. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1996.
• Aydın, Ömer. Başlangıçtan Günümüze Türk Kelâmcıları. (İstanbul: İşaret Yayınla-rı, 2017.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü'l-arifin esmai'l-müellifin ve asarü'l-musannafin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, ts.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. İzahü’l-meknun fî zeyl-i ala Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. Thk. Mehmed Şerefeddin Yaltkaya-Rıfat Bilge el-Kilisî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, ts.
• Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. Kitâbü’t-temhîd. Thk. Richard Yusuf Mekarisi Yesui. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• Bayram, İbrahim. “Sâhib b. Abbâd’ın Mu‛tezile’nin Adalet İlkesini Temellendi-rişi”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/2 (2019): 1677-1712.
• Bedrân, Abdülkadir b. Ahmed b. Mustafa ed-Dumi Abdülkadir. Nüzhetü'l-hatıri'l-atır şerhu Kitâbi Ravzati'n-nazır ve cennetü’l-menazır. 2 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Hadis, 1412/1991. Beyâzizâde, Kemaleddin Ahmed. İşarâtü'l-merâm min ibârâti'l-İmâm. Thk. Yusuf Abdürezzak eş-Şafii. Karaçi: Zam Zam Publishers, 1425/2004.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envarü't-tenzil ve esrarü't-te'vil. İ‛dâd ve takdim: Muhammed Abdurrahman el-Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bursalı, Mehmet Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
• Cevdet Bey, Tefsir Tarihi. İstanbul: Ahmed Kâmil Matbaası, 1927.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf. Thk. Abdurrahman Umeyre. 3 Cilt. Bey-rut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Akidetü'n-Nizâmiyye fi'l-erkani'l-İslâmiyye. Thk. Muhammed Zahid el-Kevseri. Ka-hire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 1412/1992.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Kitâbü'l-İrşad ilâ kavâtıi’l-edilleti fi usûli’l-i’tikad. Thk. Muhammed Yusuf Musa-Ali Ab-dülmünim Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950.
• Çağrıcı, Mustafa. “Sirâceddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi 37: 262-264. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Çiçek, Mehmed Halil. “el-Havâşî fî Fetreti’l-Osmâniyyîn ve Hâşiyetu İsmaîl el-Konevî Nemûzecen”. Osmanlı Döneminde Tefsir=Tafsir in the Ottoman Pe-riod. Ed. Hidayet Aydar v.dğr. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018, 2: 317-345.
• Dikici, Recep. “Konyalı Hâfız İsmâil Efendi”, Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Konya Kitabı VI, ed. Caner Arabacı, Özel Sayı (Aralık 2003): 35-38.
• Efe, Muhammet Emin. İsmail Konevî Efendi'nin Hâşiye 'Ale'l-Mukaddimâti'l-Erba' adlı eserinin tahkik ve tahlili. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2018.
• Fenârî, Hasan Çelebî b. Muhammed Şâh. Haşiye ale’t-telvîh, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 MİL Yz A 4149: 1b-260a. Milli Kütüphane.
• Fihristü'l-Kütübi'l-Arabiyeti'l-Mahfuza bi'l-Kütübhaneti'l-Hidiviye. 2. Baskı. 2 Cilt. Kahire: Matbuatu Şeyh Osman Abdürrezzâk, 1310.
• Fihrisü'l-hizaneti't-teymuriyye: tefsir. 4 Cilt. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Mısri, 1367/1948.
• Fihrüsü’l-kütübi’l-mevcûdeti bil’l-mektebeti’l-Ezheriyye. 9 Cilt. ([Kahire]: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. el-İktisad fi'l-i'tikad. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1403/1983.
• Görkaş, İrfan. Ebu Said Muhammed Hadimi'de Bilgi Meselesi. Doktora Tezi, Sel-çuk Üniversitesi, 2005.
• Gül, Muammer-Bayram, Atilla-Hakkoymaz, Oğuzhan. Selçuklu’dan Günümüze Konya’nın Sosyo-politik Yapısı. Konya: Konya Emniyet Müdürlüğü Ar-ge, 2003.
• Gümüş, Sadrettin. “Cürcânî, Seyyid Şerîf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi 8: 134-136. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiü’ş-şurûh ve’l-havâşî: mu’cemun şâmil li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûha fi’t-türâsi’l-İslami ve beyâni şurûhihâ. 3 Cilt. Ebûzabî [Abudabi]: el-Mecmaü's-Sekafî, 1425/2004.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar. Kitâbü’l-Mevâkıf. Thk. Abdurrahman Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar. Şer-hu Muhtasari’l-Münteha’l-usûlî. Thk. Muhammed Hasen Muhammed Ha-sen İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İpşirli, Mehmet. “Huzûr Dersleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18: 441-444. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasan. Nihayetü's-sul fî şerhi Minhaci'l-vüsul. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. Tlk. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebî Hâşim, thk. Abdülkerim Osman. 3. Baskı. Kahire: Mektebetü Vehbiyye, 1416/1996.
• Karabulut, Ali Rıza. Mu’cemü’l-mahtutat el-mevcude fî mektebat İstanbul ve Anado-lu = İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde mevcut el yazması eserler ansiklo-pedisi. 3 Cilt. b.y., ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‛cemü’l-müellifin: teracimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü‟r-Risâle, 1414/1993.
• Konevî, Ebu’l-Meâlî Sadreddin. Şerhu’l-erbâine hadisen. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. “Hâşiye 'Ale'l-Mukaddimâti'l-Erba'” İsmail Ko-nevî Efendi'nin Hâşiye 'Ale'l-Mukaddimâti'l-Erba' adlı eserinin tahkik ve tahlili. Haz. Muhammet Emin Efe. 48-164. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2018.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Haşiye nebzetün min meâdi’l-cismânî. Yazma Eser-ler, 297.413 KON 297.413 KON 1: 9b-11b. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Hâşiyetü Keşşâf fî âyeti yuhâdi‛ûnallah. Yazma Eserler, 297.413 KON 297.413 KON 1: 17b-19a. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Konevî ala tefsiri’l-İmâmi’l-Beyzâvî. Tsh. Abdullah Mahmud Muhammed Amr. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. İlmullah şâmilün li-umûrin gayri’l-mütenâhî. Yaz-ma Eserler, 297.4 KON 297.4 KON 1192 H. 1: 29b-60a. İ.B.B. Atatürk Ki-taplığı.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. İlmullâhi teâlâ şâmilün licemîi’l-külliyyât ve’l-cüziyyât. Yazma Eserler, 297.212 KON 297.212 KON 1: 8b-9b. İ.B.B. Ata-türk Kitaplığı.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Şerhu kelimeti’t-tevhîd. Yazma Eserler, 297.413 KON 297.413 KON 1: 1b-8a. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Teklîf-i mâ lâ yutâk. Yazma Eserler, 297.413 KON 297.413 KON 1: 11b-15b. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.
• Kozalı, Abdürrahim. “İslam Hukukunda Yükümlülüğün Şartı Olarak “Güç Yetirme (Kudret)” Sorununa Ehl-i Sünnet Usûlcülerinin Yaklaşımları-İslâm Düşüncesinde Tanrı’nın Mutlak Kudreti İle Dogmanın Makuliyeti Arasındaki Dengeye Bir Örnek-”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2016): 247-265.
• Küçükdağ, Yusuf. “Konya’da Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Medreseler” Konya Şehrinin Fiziki ve Sosyo Ekonomik Yapısı: Makaleler. 351-394. Konya: Selçuklu Belediyesi, 2004.
• Maden, Şükrü. “Osmanlılar’da el-Keşşâf ve Envâru’t-Tenzîl Hâşiyeleri”. Türki-ye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011): 241-273.
• Mardin, Ebû’l-Ûla. Huzûr Dersleri. 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayın-ları, 1966.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl. Nevşehir Damad İbrahim Paşa İl Halk Kütüphanesi, 50 Damad 60: 1b-297a. Milli Kütüphane.
• Muradî, Ebü'l-Fazl Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed. Silkü'd-dürer fî a'yâni's-sânî aşer. 3. Baskı. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, Dârü İbn Hazm, 1408/1988.
• Nesefî, Ebü'l-Muin Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefi. Bahrü'l-kelam fî akaidi ehli'l-İslâm. Thk. Veliyyüddin Muhammed Salih Ferfur. Dımaşk: Mektebetü Dâri’l-Ferfur, 2000.
• Nesefî, Ebü'l-Muin Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefi. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Muhammed el-Enver Hamid İsa. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas; el-Cezire li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1432/2011.
• Nüveyhiz, Adil. Mu'cemü'l-müfessirin min sadri'l-İslâm hatta'l-asri'l-hazır. 3. Baskı. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu Nuveyhizi's-Sekafiyye, 1409/1988.
• Özen, Şükrü. “Sadrüşşerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 35: 427-431. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Pezdevî, Ebü'l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usulü'd-din. Thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 1424/2003.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. el-Erbaîn fî usûli’d-dîn. Thk. ve tlk. Ahmed Hicâz es-Sekkâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebe-tü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddin. Kitabü’l-bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fi usuli’d-din. Thk. Fethullah Huleyf. Kahire: Dârü’l-Maarif, 1969.
• Sâdî Çelebî, Sadullâh b. İsâ Kastamônî. Hâşiye alâ Envâri't-Tenzîl. Nevşehir Gülşehir Karavezir İlçe Halk Kütüphanesi, 50 Gül-Kara 97: 1b-379a. Mil-li Kütüphane.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes'ud b. Mahmûd Buhari Mahbubi. “et-Tavzih li metni’t-Tenkih”, Şerhü’t-Tavzih ala Tenkih. Thk. Zekeriyya Umeyrat. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Sarhan, Ahmed K.-Farhaan, Firas F. “Risâletü’l-İmâm el-Konevî fî teklîf-i mâ lâ yutâk li-İsmâil b. Muhammed b. Mustafa el-Konevî (t. 1195 h.)- dirâse ve tahkîk”, Mecelletü Câmiati’l-Enbâr li’l-ulûmi’l-İslâmiyye 9/35 (2018): 228-274.
• Sarıkaya, Yaşar. Ebu Said el-Hâdimî: Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Ali-mi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2008.
• Sarıkaya, Yaşar. “Osmanlı Anadolusunda Parlayan Bir Eğitim Merkezi: Hâdimî Medresesi ve Kütüphanesi”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 42 (2013): 157-175.
• Sarıkaya, Yaşar. “Osmanlı Dönemi Konya’sında Medrese Kurucusu ve Patronu Olarak Sufiler ve Alimler (18.-29. Yüzyıllar)”, Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and His-tory of Turkish or Turkic 2/1 (2007): 162-189.
• Serin, Muhittin. “Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Ekrem Hakkı Ay-verdi Hat Koleksiyonu Envanteri”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı. 25-54. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1995.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. Haz. Nuri Akbayar; Sad. Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Süt, Abdulnasır. “İlahi Teklifin Ahlakî ve Kelamî Arka Planı: Teklîf-i mâ lâ Yutâk Örneği”. Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/2 (2015): 283-308.
• Şehristânî, Ebü'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim. Kitâbü Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. Tsh. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
• Şeyhzâde, Abdürrahim b. Ali. Nazmu‟l-ferâid ve cemu‛l-fevâid. 1. Bs. Kahire: Matbaatü‟l-Edebiyye, 1317/1899.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’l-Makâsıd. Thk. Abdur-rahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhü’t-Tavzih ala Tenkih. Thk. Zekeriyya Umeyrat. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Urmevî, Ebü's-Sena Siracüddin Mahmûd Siraceddin. et-Tahsil mine'l-mahsûl. Thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenid. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1408/1988.
• Urmevî, Taceddin Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hüseyin. el-Hâsıl mine'l-mahsul fî usuli'l-fıkh. Thk. Abdüsselam Mahmud Ebu Naci. 2 Cilt. Binga-zi: Câmiatu Karyunus, 1994.
• Uz, M. Ali. Sultânü’l-ulema Baha Veled’den Günümüze Konya Âlimleri ve Velileri. 2. Baskı. Konya: Şems Yayınları, 2004.
• Üsküdarî, Behceti İsmail Hakkı. Merakid-i mu'tebere-i Üsküdar: Ünlülerin Mezar-ları. Haz. Bedi N. Şehsuvaroğlu. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1976.
• Vasıf Efendi, Ahmed. Vasıf Tarihi. 2 Cilt. Bulak: Bulak Matbaası, 1246.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A'lâm: kamusu teracim: el-hutut ve's-suver. 15. Baskı. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 2002.