Cahiliye Şiirinde Kabilecilik ve Doktrinsel Bağlılık

Yıl 2021, Sayı: 50, 731 - 761, 24.06.2021

Mohamad Turkey

https://doi.org/10.17120/omuifd.868029

Öz

"Bağlılık" terimi modern çağın bir ürünü olmasına rağmen, Cahiliye şiirinde bağlılık konusu yeni bir konu değildir. Cahiliye şairinin sesi, kabilesini ve onun ilkelerini savunurken yüksekti. Zira Cahiliye şairleri şiirlerinde kabilelerinin problemlerine değinen farklı konuları ele almışlar ve birçok durumda kabilelerinin barışının, savaşının, problemlerinin çözümünün ve göçünün sözcülüğünü yapmışlar, sevinçleriyle sevinmişler, kabilesinin başına gelen musibetlerden acı duymuşlardır. Kabilesi, şair usta bir şair olduğunda sevinir, onu yüceltir ve korur. Bu nedenle, şairin o asırdaki kabilesine karşı olan konumunu kabile bağlılığı olarak adlandırdık.

Diğer taraftan kabile mensupları arasında karşılaştıkları zulüm ve ayrımcılık nedeniyle kabile düzeninden ayrılan ve kendine özgü bir yol takip eden şairler de vardır. Bu şairler grubu mezhepsel bir edebi fenomeni temsil ediyorlardı. Bu gruplar kendi doktrinlerine bağlı kalmışlar, onu savunmuşlar ve varlıklarını onda görmüşlerdir. Biz bunu doktrinsel bağlılık olarak adlandırıyoruz. İşte buradan araştırma fikri ve “Cahiliye Şiirinde Kabilecilik ve Doktrinsel Bağlılık” başlığı doğdu.
Bu araştırmada, araştırma konusuna yakın ilişkisi nedeniyle bağlılığın lüğat ve ıstılahi tanımlarını yaptım. Arap bilim adamları nezdinde bu kavramı inceledim. Cahiliye şiirindeki bağlılık biçimlerini ortaya çıkarmaya çalıştım. Bazı şairlerin şiirlerinde orta çıkan kabilesel ve doktrinsel problemler üzerinde durdum, onlardan örnekler verdim, daha sonra araştırmada ulaştığım en önemli sonuçları arz ettim
Bu araştırmada, metin ile ortaya çıktığı toplum arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışan sosyal yaklaşıma dayandım. Bu yaklaşım, araştırmanın hedeflerine cevap verebilecek ve amaçlarına hizmet edebilecek en güçlü yaklaşımdır. İncelenen şiirsel metinleri tahlil ederken, iç sistemlerini gösterirken, ilişkilerini ve estetiksel işlevlerini anlamak için yapısal yaklaşımı kullandım.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Cahiliye Şiiri, Bağlılık, Kabilecilik, Doktrinselcilik

بحث الالتزام بين القبلية والمذهبية نماذج من الشعر الجاهلي

Öz

على الرّغم من كون مصطلح "الالتزام" نتاج العصر الحديث فإنّ قضيّة الالتزام في الشعر الجاهليّ قضيّة غير طارئة؛ فصوتُ الشّاعر الجاهلي كان مدوّياً في الدفاع عن قبيلته ومبادئها، إذ تناول الشّعراء الجاهليون في أشعارهم موضوعاتٍ مختلفةً تمسّ قضايا قبائلهم، وكانوا في كثير من مواقفهم لسانَ حال القبيلة في سلمها وحربها وفي حلّها وترحالها، يفرحون لفرحها، ويتألّمون لمصابها. وقد كانت القبيلة تفرح يوم نبوغ شاعر عندها، وتمجّده، وتحميه. ومن هنا أطلقنا على موقف الشّاعر من قبيلته في ذاك العصر التزاماً قبليّاً.
وثمّة شعراء جاهليّون خرجوا عن نظام القبيلة والتزموا منهجاً خاصّاً بهم بسبب ما لاقوه من ظلم وتمييز بين أفراد القبيلة، ومثّلت هذه الفئة ظاهرة أدبية مذهبيّة، حيث التزمت هذه الفئة بمذهبها ودافعت عنه، ورأت وجودها فيه، وهذا ما دعوناه بالالتزام المذهبي. ومن هنا ولدت فكرة البحث وعنوانه: "الالتزام في الشّعر الجاهلي بين القبليّة والمذهبيّة".
عُرِّف في هذا البحثِ الالتزامُ لغةً واصطلاحاً؛ لصلته الوثيقة بموضوع البحث، واستُعرِض مفهومه عند الدّارسين العرب، وتمّت محاولةُ الكشف عن بعض صور الالتزام في الشعر الجاهلي. وحاولَ البحثُ التوقُّفَ عند القضايا القبليّة والمذهبيّة التي برزت في أشعار بعض شعرائه، واستُعرِضَت نماذجُ منها، ثم عُرِضَت أهمّ النتائج التي توصّلَ إليها البحث.
واعتَمدَ هذا البحث على المنهج الاجتماعيّ الذي يسعى إلى بيان الصّلة بين النّصّ والمجتمع الذي نشأ فيه، وهو بهذا أقدر المناهج على الاستجابة لأهداف البحث، وخدمة أغراضه. واستُعينَ بالمنهج البنيويّ في تحليل النّصوص الشّعريّة المدروسة، وإبراز نظمها الدّاخليّة، وإدراك علاقاتها، ووظائفها الجماليّة.

Anahtar Kelimeler

اللّغة العربية، الشّعر الجاهلي، الالتزام، القبليّة، المذهبيّة.

Kaynakça

• İbn Cendel, Selâme. Dîvanu Selâme b. Cendel. Thk. Fahru’d-Dîn Kabâva. Beyrut: Dâru’l-Kütub el-‘İlmiyye, 1987. İbnu el-Hatîm, Kays. Dîvanu Kays b. el-Hatîm. Thk. İbrahim e’s-Sâmirrâ‘î ve Ahmed Matlûb. 1. Baskı. Bağdat: Matba‘atu’l-‘Ânî, 1962.
• İbnu Şeddâd el-‘Absî, ‘Antera b. Amr b. Muaviye. Dîvanu ‘Antera b. Şeddâd el-‘Absî. Thk. Muhammed Said Mavlavî, 1970. İbnu’s-Summe, Durayd b. Muaviye b. el-Hâris. Dîvanu Durayd b. e’s-Summe. Thk. Amr Abdurrasul. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif, t.s.
• İbnu’l-Abd, Tarfe. Dîvanu Tarfe b. el-Abd. Thk. Durriyye el-Hatîb ve Lutfî e’s-Sakkâl. 2. Baskı. Beyrut: el-Mu‘essese el-Arabiyye, 2000.
• İbnu Murra, Huvayld Ebu Harrâş. Dîvanu’l- Huzeliyyîn. 2. Baskı. Dâru’l-Kavmiyye li’l-Kütub el-Masriyye, 1995.
• İbn Manzur, Ebu’Fadıl Cemelüddin Muhammed b. Mükrim b. Ali. Lisânu’l-Arab. 3. baskı. Dâru Sâdir, h. 1414.
• Ebu’l,Abbes a’d-Dabbî, el-Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘le. El-Mufaddaliyyât. Thk. Ahmed Muhammedn Şakir ve
• Abdusselam Harun. 6. baskı. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif. T.s.
• Ebu’l-Farac el-Asfahânî, Ali b. el-Huseyin b. Muhammed b. Ahmed. el-Ağânî. 1. baskı. Kahira: Dâru’l-Kütub el-Masriyye, 1929.
• Alahmad, Mohamad. Şair Ömer Ebu Rîşe'ye Göre Vatana Bağlılık Şiiri ve Sanatsal Yapısı. Ankara: Soncağ, 2021.
• Adonîs, Ali Ahmed Said. Kelemu’l-Bidâyât. Beyrut: Daru’l-Âdâb, 1989.
• Asma‘i, Ebu Said Abdülmelik b. Karîb. el- Asma‘iyyât. 5.baskı. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif. T.s.
• Bağdâdî, Muhammed el-Mubârak b. Meymûn. Muntehê’t-Taleb min Eş‘âri’l-Arab. Thk. Muhammed Mustafa Mahmud Zehrân. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütub el-‘İlmiyye, 2008.
• Te‘bbata Şerran, Sâbit b. Câbir. Dîvanu Te‘bbata Şerran ve Ahbâruhû. Thk. Ali Zu’l-Fakâr Şakir. 1. baskı. Dâru’l-Ğarb el-İslâmî, 1984.
• Cubûrî, Yahya. Kasâid Câhiliyye Nâdira. 1. Baskı. Beyrut: Mu‘essestu’r-Risâle, 1982. Hasaneyn, Seyyid Hanefî. e’ş-Şiiru’l-Câhilî Merâhiluhu ve’t-Ticâhâtuhu’l-Fenniyye. 1.baskı. Kahira: el-Hey‘e el-Masriyye el-‘Âmme, 1963.
• Hanefî, Abdulhalîm. Şiiru’s-Sa‘âlîk Menhecuhu ve Hasâisuhu. 1. Baskı. Kahira: el-Hey‘e el-‘Âmme el-Masriyye li’l-Kitâb, 1979.
• Halîf, Yusuf. Diârasât fi’ş-Şiir’il-Câhilî. Kahira: Mektebetu Ğarîb, t.s.
• Halîf, Yusuf. e’ş-Şu‘ara e’s-Sa‘âlîk fi’l-Asri’l-Câhilî. 2.baskı. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif, t.s.
• Havâce, İbrahim Şhâde. ‘Urva b. el-Vard Hayâtuhu ve Şiiruhu. 2. Baskı. Nablus: Menşûrat Matba‘atu e’n-Nasr, 1987.
• Zevzenî, Ebu Abdullah el-Huseyn b. Ahmed b. el-Huseyn. Şarhu’l-Mu‘allakât el-‘Aşr. Beyrut: Dâr Meketebetu’l-Hayât, 1983.
• Şenferâ, Amr b. Malik. Dîvanu’ş-Şenferâ. Thk. İmîl Bedi‘ Yakup. 2. baskı. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-Arabî, 1996.
• Dayf, Şavkî. Tarihu’l-Edeb el-Arbiy e’i-İiiru’l-Câhilî. 24. Baskı. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif, 2003.
• Dayf, Şavkî. el-Asru’l-Câhilî. 11. Baskı. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
• Tâ‘î, Hâtim b. Abdullah. Dîvanu Şiir Hâtim b. Abdullah e’t-Tâ‘î ve Ehbâruhû. Thk. Âdil Süleyman Celâl. Kahira: Matba‘at el-Medenî, t.s.
• Tabâne, Bedavî. Kadâyâ e’n-Nakd el-Edebî. 2. baskı. Riyad: Dâru’l-Marrîh, 1983.
• ‘Âlim, Mahmud Emîn. e’s-Sekâfe ve’s-Savra. 1. baskı. Beyrut: Dâru’l-Êdâb, 1970.
• Abdurrahman, Ayşe. Kıyem Cedîde li’l-Edeb el-Arabî el-Kadîm ve’l-Mu‘âsir. 2. baskı. Kahira: Dâru’l-Me‘ârif, 1992.
• ‘Absî, Ebu Necde ‘Urva b. el- Vard. Şarh dîvanu ‘Urva b. el-Vard el-‘Absî li’bin e’s-Sekît. Thk. e’ş-Şîh İbn Ebi Şeneb. Cezayir: Matba‘atu Côl Karbonâl, 1926.
• ‘Aselî, Hâlid Salih. e’ş-Şûrâ fi’l-Kabelî Dımn Kitâb el-Hadâra el-İslâmiyye. Amman: Muessesetu Ehl el-Beyt, 1987.
• ‘Alevne, Şerîf Râğib. Amr b. Berrâka el-Hedânî Sîratuhu ve Şiiruhu. 1. baskı. Amman: Dâru’l-Menâhic li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 2005.
• ‘Aşşâ, Ali Mustafa. “Cedel el-‘Asabiyye el-Kabaliyye ve’l-Kıyem fî Nemâzic mine’ş-Şiiri’l-Câhilî”. Mecelletu Mecme‘i e’l-Luğati’l-Arabiyye bi Dımaşk 82/3 (Recep 2007).
• Ğazzâmî, Abdullah. El-Kabîle ve’l-Kabâ‘iliyye av Huviyyât mâ Ba‘di el-Hadâse. 2. baskı. Beyrut: el-Merkez e’s-Sakâfî el-Arabî, 2009.
• Feyrûzâbâdî, Mecd e’d-Din Muhammed b. Yakub. el-Kāmûs el-Muhît. Thk. Muhammed Na’îm el-‘Irksûsî. Beyrut: Muessesetu e’r-Risâle, 2005.
• Kayravânî, Ebu Ali el-Hasan b. Raşîk. el-‘Umde fî Mehâsin e’ş-Şiir ve Êdêbihi ve Nakdihi. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 5. baskı. Beyrut: Dâru’l-Celîl, 1981.
• Mutelemmis e’d-Dab‘î, Cerîr b. Abdulmesîh. Dîvan el-Mutelemmis e’d- Dab‘i. Thk. Hasan Kâmil e’s-Sayrafî. Ma‘had el-Mahtûtât el-Arabiyye, 1970.
• Muznî, Zuheyr b. Ebi Selme. Şarh Şiir Zuheyr b. Ebi Selme. Thk. Fahruddin Kabâva. 3. baskı. Dımaşk: Mektebetu Hârun Raşîd li’t-Tavzî‘, 2008.
• Nâbiğa e’z-Zubyânî, Ziyâd b. Muaviye b. Dabâb b. Cenâb. Dîvanu el-Nâbiğa e’z-Zubyânî. Thk. Abbas Abdussâtir. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütun el-‘İlmiyye, 1996.
• Necm, Vedî‘a Tâhâ. “Nazra fî Menzileti e’ş-Şâir el-Arabî Kable el-İslâm ve Ba‘dehu”. Câmi‘atu Bağdat. Mecelletu Kulliyyeti’l-Êdâb 6 (1966).
• Hilâl, Muhammed Ğuneymî. e’n-Nakdu el-Edebiyyu el-Hadîs. Kahira: Dâru Nahdati Mısır, 1997. Vahbe, Mecdî-el-Muhandis, Kâmil. Mu‘cemu’l-Mustalahâti el-Arabiyye fi’l-Luğa ve’l-Edeb. 2. baskı. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1984.
• Yakup, ‘İmîl-‘Âsî, Mîşâl. el-Mu‘cemu’l-Mufassal fi’l-Luğa ve’l-Edeb. 1. baskı. Beyrut: Dâru’l-‘İlim li’l-Melâyîn, 1987. Yeşkurî, el-Hâris b. Hilizze b. Mekrûh. Dîvanu el-Hâris b. Hilizze el-Yeşkurî. Thk. ‘İmîl Bedî‘ Yakup. 1. baskı. Beyrut: Dâru’l-Kitâbî’l-Arabî, 1991.