Bir Cümle Çözümlemesi Örneği: İbnu’s-Sîd el-Batalyevsî’nin Arap Gramerinin Meşhur Örneği “Darabe Zeydün ‘Amran” Hakkındaki Risalesi

Yıl 2021, Sayı: 50, 469 - 497, 24.06.2021

Ali Benli

https://doi.org/10.17120/omuifd.907422

Cited By: 1

Öz

Arap dilinde kelime-i tevhîd, besmele ve hamdele gibi belirli bir cümlenin tahlili ile ilgili telif edilmiş çok sayıda eser bulunur. Bu tür eserlerden biri Endülüslü âlim İbnu’s-Sîd el-Batalyevsî’nin Arap gramerinde kullanılan meşhur örnek “Darabe Zeydün ‘Amran” (Zeyd Amr’a vurdu) cümlesi üzerine yazdığı risaledir. Batalyevsî bir öğrencisinin sorusu üzerine kaleme aldığı bu risalede bu cümleyi beş açıdan değerlendirmiştir. İlk olarak cümlede fâil ve mef‘ûlün bih üzerinde âmilin ne olduğunu ele almış ve gramer ekollerinin konuyla ilgili görüşlerini incelemiştir. İkinci olarak cümleniyi mecaz anlam taşıma ihtimali açısından değerlendirmiştir. Üçüncü bahiste fiilin fâil üzerindeki etkisinin niteliğini ele almıştır. Dördüncü olarak cümleyi öğelerinin diziliş sırası açısından incelemiş ve öğelerin farklı dizilimleri ile ilgili konuları tartışmıştır. Son olarak fâili ile mef‘ûlün bih’in farklılıklarını anlatmıştır. Batalyevsî incelediği konularla ilgili farklı görüşleri tartışmış ve tercihlerde bulunmuştur. Bu makalede Batalyevsî’nin bu risalesi çerçevesinde âmil, i‘râb, cümlede öğelerin sıralanışı ve hakikat-mecaz konusundaki yaklaşımı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Batalyevsî, i‘râb, hakikat, mecaz, cümle öğelerinin dizilişi

An Analysis of a Grammatical Structure: Ibn al-Sīd al-Baṭalyawsī's Treatise on the Famous Arabic Phrase "Daraba Zaydun Amran"

Öz

There has been extensive work done on the analysis of the kalima at-tawheed, basmala, and praise of God (hamdalah) in a preamble section of a book in the Arabic literature. One example of these works is the treatise written by the Andalucian scholar İbn al-Sid al-Batalyavsī on the analysis of the famous and oft-repeated grammatical example Ḍaraba Zaydun ʻAmra. Batalyevsi analyzes the grammatical structure of the sentence in five ways in the treatise which he says he has written upon the question by one of his pupils. He first investigates the function of the agent (‘amil) on verbal noun/subject (fāʻil) and object (mafʻūl bih) respectively and enumerates the differing views of grammarians on this topic. Second, he considers the potential metaphorical meaning of a sentence. Third, he writes about the nature of the effect of the verb (fiʻl) on the subject (fāʻil). The fourth section discusses the order and arrangement of sentence elements in a grammatical structure and also considers possible different sentence structures. Lastly, in the fifth section, differences between the subject (fāʻil) and the object (mafʻūl bih) are examined. Batalyawsī briefly mentions comparative views on the mentioned topics and selects among them which he considers as the correct explanation. Grammatical agency or operator (ʻāmil), declinability (iʻrāb), the composition and word-order of sentence elements in a grammatical structure, and literal-metaphor distinction are topics that are investigated in this treatise.

Anahtar Kelimeler

Batalyawsī, Declinability (iʻrāb), literal language, metaphorical language, sentence composition and structure

Kaynakça

• Bâkûlî, Câmi'u’l-‘ulûm, Şerhu’l-luma‘, thk. Muhammed Halil el-Harbî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2007.
• Batalyevsî, İbnü’s-Sîd, et-Tenbîh ‘ale’l-esbâb elletî evcebeti’l-ihtilâf beyne’l-müslimîn fî ârâ’ihim ve mezâhibihim ve i’tikâdâtihim, thk. Ahmed Hasan Kahîl ve Hamza Abdullah en-Neşretî, Riyad 1982.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Kitâbu’t-Ta‘rîfât, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Esrâru’l-‘Arabiyye, thk. Muhammed Hüseyn Şemseddin, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât, el-İnsâf fî mesâ’ili’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn, thk. Cevdet Mebruk, Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 2002 72.
• Esterâbâdî, Radıyyüddîn, Şerhu’r-Radî ‘ale’l-Kâfiye, thk. Yusuf Hasan Ömer, Bingazi: Menşûrât Câmi‘atu Kâr Yunus, 1996.
• Galâyînî, Mustafa, Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1994.
• Habeşî, Abdullah, Câmi‘u’ş-şurûh ve’l-havâşî, Ebu Dabî, el-Mecma‘u’s-sekâfî, 2004.
• Isfahânî, Ebu Abdullah Muhammed b. Mahmud, el-Kâşif ‘ani’l-Mahsûl fî ilmi’l-usûl, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud ve Ali Muhammed Muavvad, Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye: Beyrut, t.s.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım, Târihu Dimaşk, thk. Amr b. Garâme el-Ömerî, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth, el-Hasâ’is, Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb, t.y.
• İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâi’z-zamân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut, 1968-78.
• İbn Hişâm, Muğni’l-lebîb, thk. Mâzin el-Mübârek ve Muhammed Ali Hamdullah, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• İbn Usfûr, Ebu’l-Hasen, Şerhu Cümel, nşr. Fevvâz eş-Şa‘âr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Yaîş, Şerhu’l-Mufassal, nşr. Emil Bedî Yakub, (Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• İbnu’s-sîd el-Batalyevsî, Resâil fi’l-luga, nşr. Velid Muhmmed es-Serâkubî, Riyad: Merkezu’l-Melik Faysal li’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1427.
• İbnü’l-Esîr, Mecduddin, el-Bedî fî ‘ilmi’l-‘Arabiyye, thk. Fethi Ahmed, Mekke: Câmi‘atu Ümmi’l-Kurâ, 2000.
• İbnü’l-Hâcib, el-Kâfiye, thk. Salih Abdülazîm, Kahire: Mektebetu’l-âdâb, 2010.
• İbnü’l-İmâd, Abdulhay b. Ahmed, Şezerâtu’z-Zeheb, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1979.
• İbnü’l-Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemaluddin, İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’r-ruvât, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Kahire 1950-73.
• İbnü’s-Serrâc, el-Usûl fi’n-nahv, thk. Abdülhüseyn el-Fetlî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Kaçar, Halil İbrahim, Devrik Cümlelerin Gramer ve Semantik Boyutu, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2007.
• Lârî Abdulgafûr, el-Hâşiye ‘ale’l-Fevâidi’z-Zıyâiyye, İstanbul: Dâru’t-Tıbâ‘ati’l-‘Âmire, 1253.
• Marogy, Amal E., “Zayd, ‘Amr and ‘Abdulahi: Theory of Proper Names and Reference in Early Arabic Grammatical Tradition”, The Foundation of Arabic Linguistic, ed. Amal Elesha Marogy, Leiden: E. J. Brill, 2012.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd, el-Muktedab, thk. Abdulhâlık Uzayme, Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1994. en-Neşretî, Hamza, “Min a‘lâmi’n-nuhât fi’l-Endelus: Abdullah b. es-Sîd al-Batalyevsî”, Advâ’u’ş-şerî‘a, (Riyad: Kulliyyetu’ş-Şerî‘a bi-Riyâd), 6 (1976), 488-506.
• Nuveyrî, Şihâbuddîn, Nihâyetu’l-‘ereb fi funûni’l-‘Arab, Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l- Kavmiyye, 1423. Özbalıkçı, Mehmet Reşit, “Batalyevsi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Râzî, Fahruddin, el-Mahsûl, thk. Taha Cabir el-Alvani, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Sedat Şensoy, “Belagat İlminde Aklî Mecâz Tartışmaları”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 8 (2002), 1-37.
• Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, t.y.
• Seyyid Şerîf el-Curcânî, Kitâbu’t-Ta‘rîfât, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Sîbeveyh, el-Kitâb, thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1977.
• Suyûtî, Celâleddîn, el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir fi’n-nahv, thk. Ahmed Muhtâr eş-Şerîf, Dımaşk: Matbû‘âtu Mecma‘i’l-Lugati’l-‘Arabiyye bi-Dımaşk, 1987.
• Suyûtî, Celaleddin, Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Kahire 1964.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa, el-Makâsıdu’ş-şâfiye fî şerhi’l-Hulâsati’l-kâfiye, thk. Muhammed İbrahim el-Bennâ’, Mekke: Ma‘hedu’l-Buhûsi’l-‘İlmiyye ve İhyâi’t-turâsi’l-İslâmî Câmi‘atu Ümmi’l-Kurâ, 2007.
• eş-Şeybânî, Muhammed, el-Asl, thk. Mehmet Boynukalın, Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2012.
• Tehânevî, Muhammed Ali, Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn, nşr. Refîk el-‘Azm, Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1996.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân, et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi Kitâbi’t-teshîl, thk. Hasan Hindâvî, Riyad: Dâru Künûz İşbîliyye, 1429.
• Ukberî, Ebu’l-Bekâ, et-Tebyîn ‘an mezâhibi’n-nahviyyîne’l-basriyyîn ve’l-kûfiyyîn, thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1986.