Hâtim et-Tâî’nin Şiirlerinde Talebî İnşâ

Yıl 2022, Sayı: 52, 133 - 164, 30.06.2022

Ahmet Tekin

https://doi.org/10.17120/omuifd.1052947

Öz

Arap belâgatının iki ana esasından biri olan inşâ, talebî ve gayr-i talebî olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Talebî inşâ, emir, nehiy, istifham, nidâ ve temennî kısımlarına ayrılmaktadır. Bu olguların her biri asıl manasında kullanıldığı gibi bazı belagî amaçlardan dolayı asıl manası dışında da kullanılmıştır. Talebî inşâ Arap diline ilgi duyanlar tarafından şimdiye kadar genellikle nazari boyutuyla ele alınmış veya sınırlı birkaç örnekle yetinilmiştir. Dolayısıyla şiirin uygulama alanı olduğu talebî inşâ çalışmaları azdır. Câhiliye döneminin ünlü şairlerinden biri olan Hâtim et-Tâî’nin (ö. 578?) şiirlerinin şimdiye kadar talebî inşâ açısından değerlendirilmemiş olması bizi böyle bir çalışmaya sevk etmiştir. Bu araştırmada Hâtim et-Tâî’nin şiirleri talebî inşâ açısından incelenmiş ve talebî inşânın uygulamalı bir örneği ortaya konulmaya gayret edilmiştir. Hâtim et-Tâî’nin, muhtevası Allah’a iman, cömertlik, cesaret, bağışlayıcılık, iffet, dürüstlük, sadakat, alçakgönüllülük, şerefini korumak, esiri salıvermek, açları doyurmak, çıplakları giydirmek, misafire ikramda bulunmak, yemek yedirmek, herkese selam vermek ve hiçbir isteği geri çevirmemek gibi meziyetlerden oluşan şiirlerinde bu üslubu büyük bir ustalıkla kullandığı tespit edilmiştir. Bu çalışmanın neticesinde talebî inşânın hangi kısımlarının Hâtim’in şiirlerinde yer aldığı ve bu kısımlardan hangilerinin asıl manalarında veya temel manalarının dışında kullanıldığı ve kendi manasının dışında kullanılırken elde edilen anlamın siyaktan mı yoksa üslubun kendisinden mi elde edildiği ile ilgili zihinlerde yer alan sorular yanıtını bulmuştur. Buna ilaveten Hâtim’in kimliği, şiirleri, şiirlerinde savunduğu değerler ve şiirlerinde yer alan talebî inşâ örnekleri hakkında verilen malumat da söz konusu sorulara cevap olacaktır.
Çalışmamızın giriş kısmında belâgat ilminin alt disiplinlerine kısaca değinilmiş ve Hâtim et-Tâî ve divânı hakkında özet bir bilgi verilmiştir. Sonrasında me’ânî ilminin iki ana başlığından biri olan inşâ konusuna yer verilmiş ve Hâtim et-Tâî’nin şiirleri talebî inşânın kısımlarını oluşturan emir, nehiy, istifham, nidâ ve temennî üslupları açısından incelenmiştir. Çalışmamızın sonuç kısmında ise araştırmada varılan sonuçlara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Belâgat, Talebî İnşâ, Hâtim et-Tâî, Şiir.

Teşekkür

Doç. Dr. Mustafa Keskin Gaziantep Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Ahmet Gemi Mardin Artuklu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

The Demand Insha in Hâtim et-Tâî’s Poems

Öz

Insha, which is one of the two main brances of Arabic rhetoric is divided into two parts: demanding and non-demanding. Demanding ınsha is divided into parts such as order, prohibition, rhetorical question, solicitation and request. Each of these parts is used in its original meaning as well as for some rhetorical purposes. Demanding ınsha has been dealt with theoretically by those who are interested in the Arabic language, or a limited number of examples have been sufficed until now. Therefore, there are few demanding ınsha studies in which poetry is an application area. The fact that the poems of Hâtim et-Tâî (d. 578?), one of the famous poets of the Age of Ignorance, have not been evaluated in terms of demanding ınsha until now has prompted us to do such a study. In this research, the poems of Hâtim et-Tâî were examined in terms of demanding ınsha and an attempt was made to present an applied example of demanding ınsha. In the content of Hatim al-Tâî, it has been determined that he uses this style with great mastery in his poems, which consist of virtues such as belief in Allah, generosity, courage, forgiveness, chastity, honesty, loyalty, humility, protecting one's honor, releasing the prisoner, feeding the hungry, dressing the naked, serving the guest, feeding food, greeting everyone and not rejecting any request. As a result of this study, the questions in the minds about the parts of the demanding ınsha which are included in Hatim's poems, the parts that are used in their original meanings or out of their original meanings and whether the meaning obtained when used outside the original meaning is obtained from the context or from the style itself has been answered. In addition to this, the information given about Hâtim's identity, his poems, the values he defended in his poems and the examples of demanding inşâ in his poems will also answer the questions.
In the introduction part of our study, the sub-disciplines of the science of rhetoric are briefly mentioned and a brief information about Hâtim et-Tâî and his poems is given. Afterwards, the subject of ınsha which is one of the two main titles of the science of meaning is included and the poems of Hâtim et-Tâî are examined in terms of the styles of command, prohibition, rhetorical question, solicitation and request which form the parts of demanding construction. In the conclusion part of our study, the results of the research are given.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Rhetoric, Demanding Insha, Hâtim et-Tâî, Poetry.

Kaynakça

• Abbas, İbrahim. Şerhu Divâni Hâtim Tâî, Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1995.
• Ahmed Muhammed Kâsım-Muhyiddîn Dîb. Ulûmu'l-belâğe el-bedî' ve'l-beyân ve'l-meʿânî. Lübnan: el-Muessesetu'l-Hedîse li'l-Kitâb, 2003.
• ‘Atîk, Abdulazîz. ‘İlmu'l-me‘ânî. Beyrut: Dâru’n-Nahdati'l-‘İlmiyye, 2009.
• Begdeş, Fecir. Hâtim et-Tâî ve Hassân b. Sâbit'in şiirlerinde insani değerler. (Yüksek Lisans Tezi Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Gaziantep, 2021.
• Bulut, Ali. el-Belâğatu’l-Muyessere. İstanbul: İfav yayınları, 2016.
• Cilacı, Osman. “Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV yayınları), 1994, 9/529-530.
• el-Curcânî, ‘Alî b. Muhammed b. ‘Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, 1983.
• el-Curcânî, Ebû Bekr ‘Abdulkâhir b. ‘Abdirrahmân b. Muhammed. Delâilu’l-İ‘câz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir, Kahire: Mektebetu’l-Medenî, 1992. ed-Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Alî b. Ömer b. Ahmed. el-Muʾtelif ve’l-Muhtelif. thk. Muvaffak b. ‘Abdillâh b. ‘Abdilkādir, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Dayf, Şevkî. Tarihu'l-edebi'l-Arabî: el-‘Asru'l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• ed-Diyârbekrî, Kādî Hüseyn b. Muhammed b. el-Hasan. Târîhu'l-hamîs fî ahvâli enfesi’n-nefîs. Beyrut: Dâru Sâdir, ts.
• Durmuş, İsmail. “İnşâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV yayınları, 2000), 22/334-337.
• ----------, “Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2003), 28/204-206.
• Ebû Sâlih Yahyâ b. Müdrik et-Tâî. Divânu şi‘ri Hâtim b. Abdillâh et-Tâî ve ahbâruh. thk. ‘Adil Süleyman Cemal, Kahire: Matba’atu’l-Medenî, ts.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed b. ‘Amr. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî İbrâhîm es-Sâmerrâî, Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Ferrûh, Ömer. Tarihu'l-edebi'l-Arabî. Beyrut: Dâru’l-İlm li'l-Melâyîn, 1997.
• el-Fîyrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kub. el-Kâmûsu’l- muhît. thk. Komisyon, Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2005.
• el-Hâşimî, Ahmed b. İbrahim b. Mustafa. Cevâhiru'l-belâğe fi'l-me‘ânî ve'l-beyân ve'l bedî‘, thk. Yusuf es-Samîlî, Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• el-İsfahânî, Ebu’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Kitâbu’l-eğânî, thk. İhsan ‘Abbâs vd. Beyrut: Dâru Sâdir, 2008.
• el-Kazvînî, Ebû’l-Me‘âlî Celâluddîn el-Hatîb Muhammed b. ‘Abdirrahmân. el-İdâh fî ‘ulûmi’l-belâğe. thk. Muhammed ‘Abdulmun‘im el-Hafâcî, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1993.
• el-Merzubânî, Ebû ‘Ubeydillâh Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Sa‘îd el-Horâsânî el-Bağdâdî. Mu‘cemu’ş-şu‘arâ, tsh. Fritz Krenkow, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1982.
• er-Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Muhâdarâtu’l-udebâ ve muhâverâtu’ş-şuʿarâ ve’l-bulağa. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1420.
• eş-Şentemerî, E‘lem, Ebu’l-Haccâc Yûsuf b. Süleymân b. ‘Îsâ el-Endelûsî. Eş'aru'ş-şu'arâ-i'l-câhiliyyîn-i's-sitte, by. ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ ‘İmâduddîn İsmâ‘îl b. Şihâbiddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâ. Kahire: Dâru’l-Hedîs, 1423.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdir, 1414.
• Matlûb, Ahmed. Mu'cemu'l-mustalahâti'l-belâğıyye ve tatavvuruhâ. Beyrut: ed-Dâru’l-‘Arabîyye, li’l-Mevsû‘ât, 2006.
• Öztürk, Abdülvehhab. Hâtim Tâî Divânı (Tercüme), İstanbul: Kahraman Yayınları, 2014.
• es-Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî el-Mısrî. Menhecu’s-sâlik ilâ elfiyyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Salihoğlu, Hamit. Abdulkerîm el-Muderris ve Mevâhibu’r-Rahmân Adlı Eserinin Nahiv Açısından İncelenmesi. Diyarbakır: Seyda yayınları, 2018.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb. Miftâhu’l-‘ulûm. thk. Na‘îm Zerzûr, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Suzan, Yahya. Kur’ân’da istifhâm. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020.
• Şemsuddîn, İbrahim. Kisasu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2002.
• et-Tâî, Hâtim. Dîvân. nşr. Müfîd M. Kumeyha, Beyrut: 1986.
• et-Tâî, Hâtim. Divân. thk. Ahmed Reşâd, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2002.
• et-Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. el-Mutavvel. thk. ‘Abdulhamîd Hindâvî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2013.
• Tekin, Ahmet. ‘Abdulkâhir el-Curcânî ve esrâru’l-belâga adlı eseri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Tülücü, Süleyman. “Hâtim et-Tâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997, XVI, 472-473.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Umer. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedruddîn Muhammed. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed, Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrût: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabî, 1957.
• ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1979.