Nahiv İlminde Benzerlik Olgusu

Yıl 2022, Sayı: 52, 165 - 184, 30.06.2022

Yunus İnanç

https://doi.org/10.17120/omuifd.1077670

Öz

Arap dilcileri, Arapların dile özgü kullanımlarını derleme ve derlenen verilerden dil kurallarına ulaşma süreçlerinin ardından dil kuralları ile ilgili derinlikli tartışmalar içerisine girmişlerdir. Başlangıçta temel dil meseleleri üzerinde duran dilciler zamanla konular üzerinde daha detaylı açıklamalar yapacak düzeye gelmişlerdir. İlk aşamalarda öncelikli ve zorunlu bilgiler üzerinde yoğunlaşırlarken daha sonra gerek dil ilimleri ve gerekse diğer ilimlerdeki gelişmelere paralel olarak zorunlu ve temel bilgilerin arka planına eğilmişlerdir. Nahvin kavramsal çerçevesinin tamamlanmasıyla beraber dil konularını kavramlar üzerinden daha derinlikli olarak tartışmışlar ve dil kurallarının arka planında yatan ve dil kuralı ile ilgili hükmü doğrudan etkileyen gerekçeler üzerinde düşünce üretmişlerdir. Bu çerçevede illet kavramı ortaya çıkmıştır. Ancak dilciler dil kuralları ile ilgili birincil illetlerin izahı ile yetinmeyip gerekçe arayışını ileri düzeylere taşımışlardır. İllet esaslı çalışmalar esnasında nahiv kurallarının arka planında etkin olan ve dilcilerin açıklamalarında dikkat çeken olgulardan biri de benzerlik olgusu olmuştur. Normal şartlarda gramer bakımından etkinliği bulunmayan bir öge benzerlik olgusu sayesinde başka ögeler üzerinde etkide bulunur hale gelmiştir. Bu çalışmada bir illet olarak benzerlik olgusu asıl ve fer’ bağlamında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, Asl, Fer’, Benzerlik

The Case of Similarity in the Naḥw

Öz

Arab linguists after the processes of compiling the language-specific uses of the Arabs and reaching the language rules from the compiled data entered into in-depth discussions about language rules. Linguists, who initially focused on basic language issues over time they have come to the level of making more detailed explanations on the subjects. While they focused on primary and compulsory information in the first stages, they later focused on the background of compulsory and basic information in parallel with the developments in both linguistics and other sciences. With the completion of the conceptual framework of Naḥw, they discussed language issues in more depth over concepts and produced thoughts on the reasons behind the language rules and directly affecting the language rule. In this framework, the concept of “cause” emerged. However, linguists were not satisfied with the explanation of the primary reasons related to language rules, and they took the search for reasons to an advanced level. During “cause” (‘ille)-based studies one of the phenomena that is effective in the background of syntax rules and draws attention in the explanations of linguists has been the phenomenon of similarity. Under normal circumstances, an element that is not effective in terms of grammar has become effective on other elements owing to the phenomenon of similarity. In this study, the phenomenon of similarity as a cause will be discussed in the context of the essential and the detail.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetorics, Naḥw, Essential, Detail, Similarity.

Kaynakça

• Demâmînî, Muhammed Bedruddin b. Ebubekir b. Ömer. Ta’lîku’l-ferâid ’alâ Teshîli’l-fevaid. Nşr. Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed el-Mufdî. 1983.
• Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah İbn Akîl. el-Musâıd alâ teshîli’l-fevâid. Nşr. Muhammed Kâmil Berakât. 4 Cilt. Dımaşk-Cidde: Dâru’l-fikr-Daru’l-medeni, 1400.
• Ebü’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmadüddin İsmâil b. Ali. Kitâbu’l-Künnâş fî fenneyi’n-nahvi ve’s-sarf. Nşr. Riyâd b. Hasen el-Havvâm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 2004.
• Ekizer, Duran. “Saʿduddīn et-Teftāzānī’nin (ö. 792/1390) Şerḥu Dībāceti’l-Miṣbāḥ Adlı Risalesinin Tahkiki ve Nahiv Açısından Değerlendirilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 62/2 (2021).
• Endelûsî, Ebû Hayyân. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi Kitâbi’t-Teshîl. Nşr. Hasan Hindâvî. 11 Cilt. Dımaşk-Riyad: Dâru’l-kalem, 2013.
• Endelûsî, Ebû Hayyân. İrtişâfu’d-darb min lisâni’l-Arab. Nşr. Receb Osman Muhammed-Ramazan Abduttevvâb. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1998.
• Ezherî, Halid b. Abdullah. Şerhu’t-tasrîh ale’t-tavzîh. Nşr. Muhammed Bâsıl ’Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasan b. Ahmed b. Abdülgaffâr. el-Mesâilu’l-Halebiyyât. Nşr. Hasan Hindâvî. Dımaşk & Beyrut: Dâru’l-kalem & Dâru’l-menâre, 1987.
• Galâyînî, Mustafa. Câmiu’d-dürûsi’l-arabiyye. Nşr. Abdulmunım Hafâce. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 1994.
• İbn Babeşâz, Tahir b. Ahmed. Şerhu’l-Mukaddimeti’l-muhsibe. Nşr. Halid Abdulkerîm. 2 Cilt. Kuveyt: Matbaatu’l-asriyye, 1977.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis. Nşr. Muhammed Ali Neccâr. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-ilmiyye, 1952.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osman. el-Munsif şerhu kitâbi’t-tasrîf. Nşr. Abdullah Emin İbrahim Mustafa. 3 Cilt. Kahire: İdâratü’l hayâti’t-türâsi’l-kadîme, 1954.
• İbn Habbâz, Ahmed b. Hüseyin. Tevcîhu’l-luma’ şerhu kitâbi’l-Luma’. Nşr. Fâyiz Zekî Muhammed Diyâb. 2. Bs. Kahire: Daru’s-selam, 1428.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdullah Cemâlüddîn. Evdahu’l-mesâlik ilâ elfiyyeti İbn Mâlik. Nşr. Muhammed Muyhiddîn Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, ts.
• İbn Usfûr, Ebu’l-Hasen Ali b. Mu’mîn b. Muhammed b. Ali. el-Mumtiu’l-kebîr fi’t-tasrîf. Nşr. Fahreddin Kabâve. Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1996.
• İbn Yaîş, Ebû’l-Bekâ Yaîş b. Ali. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. Nşr. Emîl Bedi’ Yakub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl. el-Usûl fi’n-nahv. Nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1996.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû’l-Berekât Abdurrahman. el-İnsâf fî mesâili’l-hılâf beyne’l-basriyyîn ve’l-kûfiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 2003.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebû’s-Seâdât el-Mübârek b. Muhammed b. Eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Bedî’ fî ılmi’l-Arabiyye. Nşr. Fethî Ahmed Aliyyüddin. 2 Cilt. Mekke: Câmiatu Ummu’l-kurâ, 1978.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn Ebî Amr Osman b. Ömer. Emâli İbn’ul-Hâcîb. Nşr. Fahr Sâlih Süleyman Kadâre. 2 Cilt. Beyrut-Amman: Dâru’l-ciyl-Dâru Ammâr, 1989.
• İbnü’l-Haşşâb, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ahmed b. Ahmed b. Ahmed. el-Mürtecel fî şerhi’l-Cümel. Nşr. Ali Haydar. Dımaşk, 1972.
• Îd, Muhammed. en-Nahvu’l-musaffâ. Kahire: Mektebetu’ş-şebâb, 1971.
• Kevkeb, Hamdî. el-Efâlu’n-nâkısa. Daru’l-buhûs ve’l-i’lâm, 2008.
• Murâdî, İbn Ümmü Kâsım. Tavdîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi şerhi elfiyyeti İbn Mâlik. Nşr. Abdurrahman Ali Süleyman. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-fikr el-Arabî, 2001.
• Nâzıru’l-Ceyş, Muhammed b. Yusuf b. Ahmed. Temhîdu’l-kavâıd bi şerhi Teshîli’l-fevâid. Nşr. Ali Ahmed Fahir ve diğerleri. 11 Cilt. Kahire: Daru’s-selam, 1428.
• Radıyyüddîn el-Esterâbâdî, Necmü’l-eimme. Şerhu’l-Kâfiye. Thk. Hasan Muhammed Hıfzî. 2 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1414.
• Radî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî. Şerhu’ş-Şâfiye. Nşr. Muhammed Nûr el-Hasen, Muhammed ez-Zifzâf, Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ılmiyye, 1975.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsa. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. Nşr. Yusuf b. Abdurrahman b. Nâsır el-Arîfî. B.y.: y.y., ts.
• Sabbân, Ebu’l-İrfan Muhammed b. Ali. Hâşiyetu’s-Sabbân ‘alâ Şerhi’l-Üşmûnî ‘alâ Elfiyyeti’bni Mâlik & Şerhu’ş-şevâhid li’l‘Aynî. Nşr. Tahâ Abdurraûf Sa‘d. 4 Cilt. B.y.: el-Mektebetu’t-Tevfîkıyye, ts.
• Sehâvî, Alemuddin Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. Sifru’s-saâde ve sefîru’l-ifâde. Nşr. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. 2. Bs. Beyrut: Dâru Sâdir, 1415.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. Nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübânî. Şerhu Kitâb’i Sîbeveyh. Nşr. Ahmed Hasan Mehdelî-Ali Seyyid Ali. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İktirâh fî usûli’n-nahv. Nşr. Abdulhakîm Atıyye. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 1427.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Hem’u’l-hevâmi’ fî şerhi cem’ı’l-cevâmi’. Nşr. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Şerhu İbn-i Akîl. Nşr. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-türas, 1980.
• Ukberî, Ebû’l-Bekâ Muhibbuddîn Abdullah b. Hüseyin. el-Lübâb fî ıleli’l-binâi ve’l-i‘rab. Nşr. Gâzî Muhtâr Tuleymât - Abdülilâh Nebhân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-fikr el-muâsır-Dâru’l-fikr, 1995.
• Ukberî, Ebû’l-Bekâ Muhibbuddîn Abdullah b. Hüseyin. et-Tebyîn an mezâhibi’n-naĥviyyîne’l-Baśriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. Nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. Beyrut: Dâru’l-garb el-İslâmî, 1986.
• Verrâk, Ebû’l-Hasan Muhammed b. Abdullah. İlelu’n-nahv. Nşr. Mahmud Câsim Muhammed Dervîş. Riyâd: Mektebetu’r-rüşd, 1999.
• Zeccâcî, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. İsmail. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. Nşr. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1986.